Ապանույնացում

«Գեղագիտական փորձը քաղաքական հետևանք ունի այնքանով, որքանով որ վերջինիս ենթադրած նպատակակետի կորուստը խախտում է այն ձևը, որով մարմինները համապատասխանում են իրենց ֆունկցիաներին ու նպատակակետերին։ Այն, ինչ այս փորձը ծնում է, ոչ թե հռետորական համոզչություն չէ առ այն, թե ինչ պետք է արվի։ Այն չի շրջանակում նաև հավաքական մարմին։ Այն կապերի ու չկապակցվածությունների բազմակիացում է, որը վերաշրջանակում է մարմինների միջև հարաբերությունը, աշխարհը, որտեղ դրանք ապրում են, և այն ձևը, որով դրանք «սպառազինված են» համապատասխանելու այդ աշխարհին։» Ժակ Ռանսիեր

Երբ սկսեցի աշխատել այս ելույթի վրա, որ պետք է արծարծեր կանանց–ուղղված կանանց ցանցի պատմությունները՝ տարօրինակող (քիչ անց կբացատրեմ՝ տարօրինակող բառի տակ ինչ եմ հասկանում) գեղագիտության տեսանկյունից, մի պարզ պատկեր կար մտքումս, որ ուզում էի շարադրել։ WOW-ի առաջին ցուցահանդեսը՝ Գալիս եմ մոտդ, որ հետդ չլինեմ մտքումս, ուզում էի վերստեղծել միասին աշխատելու հավաքական փորձառությունը։ Ուզում էի կառուցել 2008-ի ամռանը Երևանում կազմակերպած ցուցահանդեսի ներ–սուբյեկտիվ տեղագրություն։ Ուզում էի վերակենդանացնել արվեստի՝ որպես աշխատատար պրոցեսի այս փորձառությունը, որն էլ իր հերթին՝ դուռ էր բացում ազատագրող գեղագիտության համար։ Ինձ համար WOW-ում արվեստագետների ու գրողների հետ աշխատելու փորձը մի հնարավոր անհնարին հավաքականություն ստեղծելու օրինակ է, որ գործում է ոչ թե համաձայնությամբ, այլ անհամաձայնությամբ. հավաքականություն, որ ձևավորվել է միացման ու բաժանման դիալեկտիկայում կամ այս երկու բևեռների արանքում, ուրիշին անձի տարածության մեջ հրավիրելու, բայց միաժամանակ այդ հրավերը մերժելու կտրուկ ժեստերով։

Այս իրադարձությունից ժամանակային հեռավորության ու ֆիզիկական տարածության աճի հետ մեկտեղ, կարիք զգացի ոչ միայն հարցադրելու իմ իսկ ներդրումը հայկական կոնտեքստում queer դիսկուրսների՝ որպես ինքնության քաղաքականության կառուցման գործում, այլ նաև կասկածի ենթարկելու մերձեցման ու հեռացման դիալեկտիկայի միջոցով սուբյեկտիվացման հնարավորությունն իսկ։ Իսկ ի՞նչ՝ եթե սուբյեկտիվացումը ձախողվում է։ Ի՞նչ՝ եթե նույնացման ու ինքնության նախասահմանված ու նախահաստատված ձևերի որդեգրումը պատմական շատ տարբեր պայմաններում հանգեցնում է սուբյեկտիվացման անհնարինության։ Իմ այս ներկայացման ընթացքում կփորձեմ կոնցեպտավորել որոշ տարածություններ ու հնարավորություններ, որոնք առաջ են գալիս սուբյեկտիվացման փորձերի ու դրանց ձախողման արանքում՝ WOW-ի վերոհիշյալ նախագծի օրինակով։ Թերևս այս ներկայացման ընթացքում պետք է կառուցել մեկ այլ տեղագրություն՝ ոչ թե սուբյեկտիվացման, այլ ոչ–սուբյեկտիվացման, ոչ թե հավաքականությունների ու ինքնությունների կառուցման մեջ ցանկության դերի, այլ ցանկության ձախողման մասին։ Այս բազմաշերտ պատումը բաղկացած է ցանցի մասին որոշակի փաստական տեղեկությունից, ցանցի ներսում հաղորդակցության ձևերի ու եղանակների մատուցումից, իմ մեկնաբանություններից, որոնք սուբյեկտիվ անհատական փորձի ու քաղաքական հայացքների արդյունք են, խոսքի, հայտարարությունների, տեսողական հղումների այլ պատառիկներից։ Այն հայտարարություններն են ներգրավել, որոնք, ըստ իս, մասնակցում են հավաքականության կազմավորմանը։ Խոսելու եմ նաև այն տեսական հայացքների մասին, որ ընտրել եմ այս ներկայացման համար։ Եվ վերջապես խոսքիս մեջ եմ ներառել վերլուծությական մեկնաբանողական–տեսական մետա–նարատիվ, որ հղելով Ջեյն Ռենդելին, անվանում եմ տեղագրական կուրատորություն։





WOW-ն հիմնադրվել է 2007-ին, կամ ավելի ճիշտ այն երբեք էլ չի հիմնադրվել, քանզի գործում է վիրտուալ հաղորդակցության ցանցի միջոցով՝ blog, listserve`նյութականանալով սոսկ ժամանակ առ ժամանակ, իրադարձայնորեն։
Ընդհանուր նախագիծը, որի մեջ ընդգրկվում են մեր նախաձեռնությունները, կոչվում է «Տարօրինակելով Երևանը»։ Այն բարձաձայնում է երկակի հարցադրում՝ բարդացնել Հայաստանի մայրաքաղաքի «տրված» տարածա–ժամանակային քաղաքային կառուցվածքը և հարցադրել queer տերմինը։ Չնայած ինքնության քաղաքականության որոշ զեղումների՝ queer բառն առավել հաճախ հղում է որոշակի, տարօրինակող տեսանկյան. տարօրինակող հայացքի, որ տարբեր տեսանկյունից է նայում արդեն իսկ ծանոթ իրողություններին։ Ցանցի անդամները շատ տարբեր փորձառություններ ու կենսագրություններ ունեն։ Ոմանք ծնվել և բնակվում են Հայաստանում, որտեղ միասեռությունը ոչ միայն գերակա, այլ նաև այլընտրանքային դիսկուրսներում մեծ չունի, կամ մինչև վերջերս չուներ։ Ոմանք ծնվել և մեծացել են Հայաստանում, բայց այժմ բնակվում են այլուր, մյուսները Հյուսիսային Ամերիկա արտագաղթած երկրորդ և երրորդ սերնդի հայեր են։ Կան նաև այնպիսիք, ովքեր մեծացել են Սփյուռքում, բայց այժմ բնակվում են Հայաստանում։
Հաշվի առնելով անդամների տարբեր պատմական ու մշակութային կենսագրությունները, ցանցն ինքը ենթադրում է մի հավաքականություն, որ չունի կամ չպետք ունենա միասնական օրակարգ ու միավորված չէ մեկ
նպատակի ներքո։ 1990-ականների վերջին ու 2000-ականների սկզբին արվեստի բեմ դուրս ելած տեղացի արվեստագետներն ընկերացել ու համատեղ ստեղծագործել են՝ միասեռությունը հաճախ չընդունելով որպես միավորող չափանիշ, մինչդեռ Հյուսիային Ամերիկայում բնակվող անդամներից ոմանք ունեն որոշակի ինքնության քաղաքականության (լինի դա ազգային, թե գենդերային ինքնությունը) օրակարգ։ Երբեմն ցանցային հաղորդակցությունը վերածվում է անվանման իրավունքի համար մղվող պայքարի՝ անվանելու կամ սահմանելու ցանցի նպատակները, վերգտնելու որոշակի միասնական «ճշմարիտ» ինքնություն։ Սակայն այս փորձերն անընդհատ վիճարկվում են հենց ցանցի ներսում։ Այսպիսով, հավաքականությունը վերածվում է իմաստավորելու, նշանակելու ու անվանելու համա վիճարկվող տարածության։ Քանի դեռ այս պայքարը շարունակվում է՝ հնարավոր է լինել միասին (բայց հեռու), մտածել, աշխատել ու քննարկել։

Որպես մեկը, ով ապրել է Հայաստանում, սերտորեն համագործակցել ու ընկերացել արվեստագետների հետ, բայց նաև մեկը, ով կամա թե ակամա մասնակցում է անգլո–ամերիկյան ակադեմիական դիսկուրսներին, ես փորձում եմ հարաբերություններ ստեղծել խմբում։ Հարաբերություններ, որոնք ինքնության քաղաքականությունը կզանցեին, կամ կխուսափեին Արևմուտքի՝ ինքնության դիսկուրսների մոլուցքը վերարտադրելուց։ Ես գտնում եմ, որ եթե Արևմտյան Եվրոպայում ու Հյ. Ամերիկայում ձևավորված ինքնության քաղաքականություններն առանց վիճարկման ներմուծվեն Հայաստանի ներայիս պատմա–մշակութային կոնտեքստ, ապա այս գործընթացը կարող է բացասական հետևանքներ ունենալ առավել լայն մշակութային–հասարակական դաշտում արվեստագետների սուբյեկտիվացման համար։ Այս դիսկուրսները սպառնում են ստեղծել միասնական «մենք»՝ ընդդեմ միասնական «նրանք»–ի (մեյնսթրիմ մշակույթը)՝ ի սկզբանե սահմանելով վերջինը որպես հետադիմական ու պահպանողական։ Նմանատիպ հարաբերությունը վերահաստատում է այն նույն լուսանցքներ ու կենտրոն բաժանումը, որի դեմ փորձում է պայքարել՝ սահմանելով գերակա մշակույթը որպես «բուն տեքստ» (Ֆուկո)։ Կարծում եմ, որ Հայաստանի որոշակի հասարակական հարաբերությունների ու քաղտնտեսության պայմաններում, այս համայքները չեն կարող իրենց թույլ տալ լիովին կտրվելու գերակա մշակույթից։ Կտրվելու ու մասնատման ամեն մի փորձ՝ հիմնված ինքնություն հաստատելու վրա, կարող է հանգեցնել մեկուսացման, օտարման ու ներփակման ու վերջի վեջո՝ ներկայացման համար մղվող պայքարից հրաժարվելուն։ Չեմ պնդում, թե պետք է համակերպվել գերակա մշակույթի կարգավորող դիսկուրսների հետ, այլ որ կարելի է վերջիններիս ներգրավել՝ հակադրության (antagonism) ու անհամաձայնության միջոցով ստեղծելող դիմադրության իրադարձային պահեր ու փորձեր։ Կարծում եմ, որ WOW-ի կառուցվածքը, «առանձին՝ մենք միասին ենք» հարաբերությունների դինամիկան, բյուրեղացնում է նաև ցանցի հարաբերությունը հայաստանյան առավել լայն մշակութային կոնտեքստի հետ, որին այն պատկանում, բայց և չի պատկանում։

Հավատում եմ, որ արվեստային սուբյեկտիվացումը, եթե այն կարող է առաջարկել զորացման հնարավորություն, և եթե այն հասկացվում է որպես չասոցացում ու չնույնացում, այլ ոչ թե ինքնություն ու ճանաչում (չնայած նույնացման մեջ միշտ էլ առկա ապա– կամ հակա– նույնացումը), հնարավորություն ունի բացելու գեղագիտության քաղաքականության ազատագրման հնարավորությունը, այլ ոչ թե տրվելու կամ ծառայելու առավել լայն ու արդեն իսկ նախանշված քաղաքական նպատակի։



Ես WOW-ին նախ և առաջ մոտենում եմ որպես գեղագիտական համայնքի, այլ ոչ թե համայնքի, որ առաջնորդվում է ինքնության ու ճանաչման ընդհանուր քաղաքական նպատակով։ Կարծում եմ, որ սահմանելով այն որպես գեղագիտական համայնք՝ հնարավոր է նաև խոսել նրա քաղաքական հնարավորության։ Նաև գիտակցում եմ, որ այս սահմանումը սոսկ տեսականացնելու կամ մեկնաբանելու փորձ չէ, այլ իր հետևում ունի բացահայտ քաղաքական նպատակ՝ որոշակիորեն ուղղորդել ցանցի գործունեությունը, ազդեցություն ունենալ հետագա ծավալման մեջ։ Կարծում եմ, որ ինքնության քաղաքականության զանցառումն ու գեղագիտության քաղաքականությունը կիսում են գեղագիտության, ու հետևաբար, եթե կրկին հիշենք Ռանսիերին, բաժանման ու մերձեցման միջոցով սուբյեկտիվացման հնարավորությունը։ Համաձայն ֆրանսիացի փիլիսոփայի՝ «Գեղագիտության հետևանքը նախ և առաջ ապա–նույնացման հետևանք է։ Գեղագիտական համայնքը ապա–նույնացված անձնավորությունների համայնք է։ Որպես այդպիսին այն քաղաքական է, քանզի քաղաքական սուբյեկտիվացումն ընթանում է ապա–նույնացման գործընթացի միջոցով։»

«Դու ինձ պատմիր. Տարածագրություն հեռավոր ու մոտիկ» հոդվածում ճարտարապետության տեսաբան Ջեյն Ռենդելն առաջարկում է «տարածագրություն»՝ տարածական պատում, որ ստեղծվում է սուբյեկտիվ փորձառության վրա հենվող հնարանքը ու որոշակի գեղագիտական վայրում առկա տեսողական կոդերը ներգրավելու միջոցով։ Այս տարածությունը երբեք տրված չէ, այլ կայանում է մարմանվորված փորձի միջոցով։ Տարածագրությունը տարածքների մասին գրություն չէ, այլ տարածքի գրություն, որ գործ ունի արվեստի գործերի որոշակի վայրում որոշակի տեղակայության հետ։ Ոչ միայն քննադատը ինքն իրեն, իր մարմինը դիրքավորում է գործերի հետ հարաբերության մեջ, այլ գործերի որոշակի դասավորությունն ինքնին նշանակալի է դառնում։ «Արվեստի քննադատության մեջ այս մոտեցումը պահանջում է, որ քննադատը հետազոտի այն դիրքերը, որոնք մենք զբաղեցնում ենք գործերի առնչությամբ, այն տեղանքները, որոնք դրանք ներկայացնում են, և տարածական խնդիրները, որոնք դրանք բարձրացնում են ոչ միայն կոնցեպտուալ իմաստով կամ գաղափարաբանորեն, այլ նյութականորեն ու զգացմունքայնորեն, որպեսզի նա ստեղծի տեքստեր, որոնք գրավոր ձևով կզետեղեն արվեստի գործերի զարգացրած թեմաները։»
Այսպիսով՝ տարածագրությունը կամ տեղագրությունն անընդհատ հետ ու առաջ շարժում է՝ ներսի ու դրսի միջև։ Գործերը, որոնց մասին քննադատը գրում է, հրավիրում են նրան ներս, բայց և արտաքսում՝ մշտապես սահմանելով նրան որպես արտաքին երևույթի։ Սա մեզ վերադարձնում է Ռանսիերի՝ «առանձին՝ մենք միասին ենք» ասույթին՝ որպես գեղագիտական փորձի բացած անհամաձայնության տարածքի։ Կարելի է սա ընդարձակել ու պնդել, որ մերձեցման ու հեռացման հարաբերությունն ինքնին ի հայտ է գալիս գործերը տեղագրելու շնորհիվ՝ որպես գոյաբանորեն միշտ առանձին, բայց ֆենոմենոլոգիական առումով՝ մեր մեջ։

Կուզենայի ընդլայնել Ռենդելի քննադատական մոդելը՝ այն կիրառելով կուրատորության առնչությամբ։ Ավելին, քան մեկ ուրիշինը, կուրատորի գործն է արվեստի գործերը տեղակայել տարածության մեջ. վերջինը հասկացվում է ոչ միայն որպես ճարտարապետական որոշակի դասավորություն, այլ նախ և առաջ իմաստի կառուցման և վիճարկման պատմական դաշտ։ Այսպիսով, կուրատորը մեկը չէ, ով արտաքին է արվեստի գործի նկատմամբ, կամ մեկը, ով պետք է ընդամենը վեր հանի ու մատուցի արվեստագետի ենթադրած իմաստը կամ դիտավորությունը, այլ մեկը, ով ներգրավում է աշխատանքների գեղագիտական լեզուն, խմբավորում է արվեստի գործերը, վերադասավորում, վերաձևակերպում ու վերա–գրում դրանք՝ ստեղծելու փորձառության տարածություն։ Տարածություն, որ լցված ու կառուցված է այլ մարմիններով ––որոնք միանում ու բաժանվում են,երևում ու անհետանում, մարմիններ՝ թե նյութական ու թե երևակայական։ Ինչ որ առումով՝ տեղագրական կուրատորությունը կարող է տեղի ունենալ ուզած պահի ու ուզած տարածության մեջ, «իրականում», բայց և նաև այն կարող է վերակառուցվել post-factum, հիշողության միջոցով, ինչպես՝ այստեղ և հիմա, բայց ամեն անգամ՝ տարբեր։ Ամեն դեպքում, տեղագրական կուրատորությունը տարածական ու ճարտարապետական որոշակի դասավորության մեջ արվեստի գործերի հետ կուրատորի սուբյեկտիվ փորձառության ներգրավումն է, որի արդյունքում էլ ստեղծվում է որոշակի իմաստ։
«Գալիս եմ մոտդ, որ հետդ չլինեմ» նախագիծը ձախողված ցանկության, միասին մնալու անհնարինության, միասնական տարածություն կառուցելու անընդհատ փորձերի ու դրանց տապալման, այդ տարածությունը կիսելու դժկամության տեղագրություն է։ Լինելով Հայաստանում տարօրինակող (queer) առաջին արվեստային նախագծերից, այն հրաժարվեց տեսանելիության անհրաժեշտությունից: Ցուցահանդեսը բացեիբաց խոսելու ձախողման, փակ ու մեկուսի տարածքների տեղագրություն է՝ դատարկ ու անպիտան կառույցներ, և վերատարածականացվելու անընդհատ փորձեր։ Բայց միաժամանակ, հակասականորեն, այն հաղորդակցային տարածություն էր։

Պատահական չէ, ոչ նախագծի սկզբնական անվանմանը՝ «Տարօրինակելով Երևանը» փոխարինեց ցուցահանդեսի՝ «Գալիս եմ մոտդ, որ հետդ չլինեմ» վերնագրին։ Նախնական հղացումը ենթադրում էր բացել ես–ը ՝ քաղաքը որպես երևակայական աշխարհագրություն ապրելու փորձի առաջ, քարտեզագրել քաղաքային տարածությունը՝ հենվելով անձնական հիշողությունների, հանդիպման վայրերի, մերձենալու ու հեռանալու տեղագրության վրա։ Սա նախ և առաջ ենթադրում էր քաղաքային տարածության մեջ կամ ի հեճուկս դրա սուբյեկտիվանալու հնարավորությունը։




Քայլում եմ այգով, որտեղ ցուցահանդեսը տեղի ունեցավ, այն այգով, որ հենց այսօր, այս պահին լքվում է։ Քայլում եմ՝ որպես մասնակից, որպես ընկեր, որպես պատմող, որպես հիշող։ Քայլում եմ մտքով, այնինչ մարմնով Կահիրների իմ բնակարանում եմ, Մանչեստրի կոնֆերանսում, Պոզնանում՝ Պավել Լեսկովիչի լսարանի առջև, Բանգլադեշի գեղարվեստի դպրոցում՝ պատմելով այս նույն պատումը, նույնը, բայց և ուրիշ։ Փորձում եմ պատասխաններ գտնել ամառային ցուցահանդեսի մեջ՝ միգուցե կար մի դաս, որ չսերտեցինք, մի եզրակացություն, որին չհանգեցինք...միգուցե հնարավոր է գտնել ազատագրում գեղագիտության միջոցով։ Փորփրում եմ այս դրվագը, քանզի այն միակ ֆիզիկական տարածությունն էր, որտեղ նյութականացան մեր հավաքական փորձերը։ Այս դրվագը նախ և առաջ հարաբերակցային փորձառություն էր, որ կապեր ստեղծեց ու խզեց, որ ժամանակավորապես, դիպվածաբար միավորեց մի համայնքի։ Մենք միասին այգին բահերով ու փոցխերով մաքրեցինք ՝ ամառվա շոգին չափազանց մեծ քանակությամն ծխախոտ ու սուրճ սպառելով։ Հետադարձ հայացք եմ նետում՝ փորձելով ազատագրության հնարավորություն գտնել միասին աշխատելու ու համայնք ստեղծելու փորձերի, որն ինքնին գեղագիտական գործընթաց է։ Փորձում եմ գտնել այս հնարավորությունը՝ խուսանավելով միասնական ընդհանուր ինքնություն կերտելու վտանգի կողքից։
Այգու մեջտեղում, Աստղիկի պերֆերմենսի հետքերը տրորելով, Ադրինե Պողոսյանի մասնատված անձի լուսանկարների շարանի միջով անցնելով, Լուսինե Չերգեշտյանի գրեթե անտեսանելի ֆենոմենոլոգիական շփման վիդեո փորձերը հետևում թողնելով, բախվում եմ մի լքված ու կիսավեր տան, որ կարծես կանգուն է արդեն հազար ու մեկ տարի։




Մեկ այլ դարից մնացած կիսաքանդ կառույց, անցյալը վերհիշելու անհնարինության դեկադենտ հուշարձան... Սա Արփի Ադամյանի ու Լուսինե Թալալյանի հակա–հուշարձանն է, որը սգում է՝ առանց հիշելու. կորստի աննշմար ու անորոշ զգացումով պարուրված պատրաստի նախշ՝ առանց հիշողության։ Սա ready-made հակա–հուշարձանի ու տեխնոլոգիական միջամտության մի ասամբլյաժ է, որ հանդիսատեսին կարծես թե ներս հրավիրելու անհաջող փորձեր է անում։ Անցյալն այնքան վարագուրված է, որ դիմադրում է մնեմոնիկ վերականգնման փորձերին։ Կարող եմ մտնել սենյակ՝ կիսափտած ու քանդվող նախաշեմով, սակայն այս մուտքը երբեք հրավերով չէ, վտանգավոր է մտնել՝ թե բառացիորեն և թե փոխաբերական առումով։ Սա մի անպետք տարածություն է, որ հրավիրում է, բայց չի բնակեցնում, որ մերժում է ճանաչումն ու նույնացումը։ Սա մերժված տարածք չէ, որտեղ հասարակության թափոնները սպառնում են քանդել բինար հակադրությունները, այլ մի դատարկ ու ունայն տարածություն , որ չի կարող վերագործածվել, և որտեղ նշանակությունն ու իմաստն իսպառ փլուզվում է։ Այս տարածությունը փակվում է հանդիսատեսի առաջ, այն հրաժարվում է տեղակայել իրականության ու ամենօրյա կյանքի կոորդինատները, և սրանով հանդերձ՝ այն երևակայական տարածություն է, որ մերժում է սիմվոլացումը, և հետևաբար նաև՝ սուբյեկտիվացումը։ Ցուցահանդեսի այգու տարածության մեջ, որ բնակեցված է այլ գործերով, այլ մարմիններով ու այլ իմաստներով, դատարկ սենյակը երևում է որպես փչակ, որպես վերք, որպես անդունդ, որ մխիթարանքի խոստում չի պարունակում։ Սա բացարձակ ապա–նույնացման տարածություն է՝ բյուրեղացնելով ուրիշի հետ հարաբերվելու անհնարինությունը, ուրիշի հետ նույնանալու անհնարինությունը։ Սա մեկուսացման ու մենության վայր է։ Մինչ ես և Շուշանը բացման ինչ–որ խոսքեր ենք արտաբերում, այս աշխատանքը միառժամանակ չեղյալ է հայտարարում մեր խոսքը։ Անհամաձայնության տարածություն լինելով՝ սա ինքնին գեղագիտական վայր է, և սրանով՝ արդեն իսկ տարօրինակ վայր, այն իմաստով, որ ապակայունացնում է հայացքն ու չեղյալ հայտարարում ենթադրվող իմաստը։ Սակայն մյուս կողմից, ինչպես Ռանսիերն է պնդում, «զինվորագրված արվեստի խնդիրը, թերևս, միայնության վայր, գեղագիտական տարածք կառուցելն է»։ այս իմաստով է, որ գեղագիտությունն առաջարկում է զգայականի ազատագրական բաշխում։ Գեղագիտությունը՝ որպես զգայականի վերաբաշխում, հատումներ ու խզումներ է առաջացնում առօրյա մեր զգացողությունների ու ընկալումների մեջ

շնորհավոր ծօմակ կլոր o-ով:)

«սատանան մայրամուտին»

երեկ էլ-նամակով ստացա (երևի դուք էլ, հա՞) ինքնագրի առաջին գրական մրցանակին արժանացած պատմվածքը. կոչվում է «սատանան մայրամուտին» -- վերնագիրն արդեն բավական բան է ասում. սատանա կա քաղաքում, զգուշացեք: արագ աչքի տակով անցկացրեցի, քանի որ հետաքրքրեց թե այսօրվա մեր գրական մրցանակներին ինչ տեսակի պատմվածքներն են արժանանում, կամ ասեմ այսպես, ո՞ր գործերն են խրախուսվում, քաղաքականացվում ու պարգևատրվում:

միսաք խոստիկյանը «անկախ» թերթին ասում է, որ գործի արժեքը թաբու թեմա հաղթահարելը չէ (պատմվածքի թեման միասեռ կապն է), ու ես միանգամայն համաձայն եմ միսաքի հետ, թեման հայաստանում տիրող սոցիալական խնդիրներն են ու առօրյա միջակությունը (the banality of everyday life), կամ ինչպես արփին էր ասում, էդ հեչ էլ միասեռական սիրո մասին չէր, այլ սոցիալական անհավասարության, իշխանության, ազատության` կապիտալիստական պատկերացումների մեջ (ու причем լրիվ արդարացնող): կներես, արփի, որ քեզ նորից մեջբերեցի, բայց իրոք միասեռության (սիրո/կապի) կոնտեքստը լրիվ դառնում է ավելորդ, կամ բեռնվում է բացասական իմաստով. երիտասարդ սպասարկող (աշխատավոր դասակարգից) դավիթը նախ վաճառում է իր մարմինը ինչ-որ պրոդյուսերական կենտրոնի տնօրենին, որը ասենք, լավ, դոստոևսկու կամ տոլստոյի կլասիկ թեմաներից է` «բարձր» հասարակության պոռնկացումը, բայց հետո դավիթը ինչ-ինչ հնարքներից հետո (երևի թե այստեղ է սատանայի հետ կապված դրվակը) կերպարանափոխվում է ու դառնում միասեռ (տնօրենի զուգընկերը): պատմվածքը հաստատում է հասարակությունում իշխող միատեսակ կարծիքը, որ միասեռությունը փոխանցվող է, որ կարելի է մեկին համոզելով, քարոզելով, առնելով դարձնել միասեռ (չգիտեմ ինչու, միասեռները չեն ազդվում/համոզվում իրենց տարասեռ ծնողներից, ընկերներից, բարեկամներից, ու չեն դառնում տարասեռ):

ուրեմն հարցս հետևյալն է. ինչու է հենց այս էկզոտիկ ու սենսացիոն թեմայով պատմվածքը, որով միայն «սատանայացվում» են միասեռները (հասկանալի է, որ գրողը միասեռ է ու ներկայացրել իր (հոմոֆոբիկ) տեսանկյունը*) ու որով հաստատվում են հասարակության վախերը, արժանանում ինքնագրի մրցանակին: ինչու է միասեռությանը տրվում միայն այդ տեղը, այդ կարծրատիպային անկյունը` կապված սենսացիայի ու մարմնավաճառության հետ: արդյոք միասեռությունն այստեղ չի օգտագործվում (շահագործվում) այլ նպատակներին հասնելու համար (բացահայտելու մեծահարուստների խավը, որ հեդոնիստական կյանք է վարում ու ավերում երիտասարդների բարքերը, հոգեպես նրանց ոչնչացնում), բարոյականության հարցն է դրվում այստեղ, ու միասեռությունն էլ լրիվ անկապ ձևով կապակցվում է բարոյականության խնդրի հետ: զոհենք միասեռներին իշխանություն ունեցողների ու մեծահարուստների բարքերը քննադատելու համար, հա՞, կամ էլ այսպես. եկեք պարգևատրենք հոմոֆոբ միասեռներին որ իրենք իրենց կարգապահորեն ընտելացնեն ու գիտակցեն թե որն է իրենց տեղը/դերը հասարակության օղակներում ու մյուսներին էլ օրինակ ծառայեն: պատմվածքը սա է թելադրում ու դա ինձ ուղղակի սարսափեցնում է -----

* միասեռներն էլ կարող են հոմոֆոբ լինել, երբեմն ավելի սրված հոմոֆոբներ քան տարասեռները: ու քանի որ խոսքը գնաց հոմոֆոբիայից, ահա դրա մեկ այլ մանիֆեստացիան: տարօրինակ կլիներ եթե միասեռներին ոչ ատեին ու ոչ էլ պաշտպանեին, այլ թողնեին հանգիստ . . .

Queering Oaxaca

Bulletin board outside of Club 502, a gay bar. On the right, there's a poster of an event from Colectiva Luzonica, a group of queer women artists, presenting Fernanda Martinez on August 15. This is as close as I have been able to get to finding them.


Oaxaca is a city of 250,000. The province of Oaxaca is the most diverse in Mexico, with many different indigenous people, for whom Spanish is not their native tongue. There are also many colonial-era Catholic churches within the city center. The first gay pride march in Oaxaca was this year.

(Կինն ու խմբագիրը)

>>>

Մասամբ քաղաքից դուրս ու հաջորդ անգամ, երբ հյուրանոցի լուսանցքից թեք ճառագայթներն ու չկարողանալով, չփորձելով հիշել թե ինչպես էր գրվում նախորդը: Անակնկալի գալով հայտնաբերած այդ տարածությունից:

Թողնում է կապակցվածությունն ու ավելի քան ժամանակավորապես, շրջագայող ու անավարտ այդ նախադասությունը, որտեղ չկա համաձայնեցում, բայց որտեղ կան նրանց ներգոյական արվեստի հետքերը: Ձուլման հատվածներն այնքանով սերտ են միացած, որ հետզհետե լրացումներն ատրոֆացվում են, դառնում առավել անծանոթ:

Երբ արվում է սպասվածից հետո ու երբ ամերիկացին պահանջելով թակում է, բայց նա չբացելով ու չբացված դռան մյուս կողմում փռում է գետնին դեռ չհասցրած դեղնած թղթերը:

Տեսնելով մարդկային ամբոխը, որին ընտրել էր որպես իրենը, հեռվից տեսնելով նրանց, որոնց համար խզել էր բոլոր կապերը անցյալի հետ, փնտրելով ու փնտրելիս իր վերամարմնավորման իմաստը:

Իրադրությունների և ոչ թե կերպարների մեջ: Արդյոք կարո՞ղ է նորիցի համար:

Ժամկետն այլևս չեմ կարող երկարացնել, ասում է ամերիկացին, ամեն ինչ հոյակապ է, միայն թե ավարտիր:

Մնացածի մասին չմտածելով այնքան մերձավորությամբ որքան որ կուզենար: Կամ գիտակցելով, որ այն, ինչը սկսվել էր մեկ տարի առաջ ու սկսված լինելով հանդերձ, կարող էր շարունակելիությունից թերանալ:

Այդ անտեղի համոզմունքիդ պատճառը, թե որպիսի սպասելիքներս չես արդարացնում: Գիրքը լինելով այնքան բաց ու հստակորեն բացահայտող, ու չնայած որ ազատ ես, սիրելիս, պիտի ընտրես ու շատ ժամանակ չունենք:

Ճանապարհին իսկույն դեպի առաջին մյուս քաղաքը, որտեղ երբևէ չէր եղել ու երեկոյան արդեն իսկ կարելի էր առանց ուղեցույցի գտնել ջազի հնչյուններին հետևելով ու գտան հաղորդակցման այդ թաղամասը` եզրավորված Beale Street-ով: Կինն իր արտառոց ձևաբանությամբ այնուամենայնիվ մուրացիկ մարդուն առաջարկելով իր սիգարետներից երկուսը: Նկատի ունենալով հետաքրքրվածությունն ու նախկին քաղաքավարությունից ելնելով. ո՞ր պատերազմի վետերան ես, հարցրեց:

Այսօր կեսօրին (եկա քեզ բարի լույս ասելու, չնայած կնախընտրեի այլ ձևով գալ, այլ ձևով ասել սիրելիս): Մեկ ժամում հասան Օքսֆորդ ու սելավի տակ կորելով, երևի սխալ աջ մտնելիս, շրջանցեցին, մինչև որ համարյան փոխարինվեց անտարակուսելիով:

Ընդունելով որ այդպես էր միշտ պատկերացրել, իհարկե ոչ այդ չափանիշներով ու ոչ այդքան իրական, ուստի կանգնեց նշված տեղում, որ վերհիշի իրարից հավասար հեռավորությամբ տնկված կաղնիների ծառուղին ու փակ դարպասի մոտ:

Որքան հազվադեպ է ակնարկվում, որ երբեմն բացահայտորեն չարտահայտվելը բնավ էլ չի նշանակում խուսափելով, այլ միայն ընդգծելու համար երևույթների որպիսությունն ու թե որքանով նման չեն:

Հարկադրված լինելով ու ավելին քան չկանխամտածված:

Ապաստանեցին Ֆոլկների տանը: Ըստ երևույթին խորհրդավոր էր, քանի որ շրջելով սենյակից սենյակ ու այցելուների գրքում թողնելով իր այցի մանրամասներն ու տան տիրոջ բացակայությունից:

Բնականաբար մեկը չի կարող հարցնել թե ինչ տեղի ունեցավ, մինչդեռ այն լինելով սկսված ու արդեն քանդվելով: Ինչպե՞ս հասնեն Նյու Օրլինզ:

«Ես» ասելու անկարելիությունից ու հետագայում, երբ նրանց գործերը կսկզբնավորեին ու թարգմանելով նրանց էսթետիկան, կընկղմվեր հետխորհրդային լռության մեջ դիմավորելով նոր ժամանակաշրջանն ու ոչ միայն:

Նախքան վտարման պահը, ճեղքվածքն ու դրանից հետոն:

Անցումային շրջան էր, ասում է ամերիկացուն, ու գիրքը, որ գրվում էր հետին պլանում ու որ դադարեց, փնտրելիս ոչ թե նոր վերնագիր, որին ակնկալում ես, որը կգա ու որը ինչ-որ տեղ ծանոթ է, գուշակելի, անշուշտ հուսալի իր որոշակիությամբ հանդերձ, քանի որ գալիս է գալով ու գալու է, այլ նորի անկատար ապառնին, այդ ոչ մի տեղի ունենալիքը, որն աներևակայելի է ու առնվազն չխոստացված, բայց որից լցվում եմ սպասման մի այլ պատրաստակամությամբ:

Միայն գիշերով հասան երկրորդ մյուս քաղաքի գետաքարով սալարկված նեղ փողոցներին ու Դոֆինից դուրս են գալիս ու քայլելով գնացին դեպի Rue Bourbon:

>>>

WOW members in Tbilisi, Georgia

միջհատված

>>>

——հմայված ու զարհուրած թռչնի ձայնից որ մտքերի տուրբինն է——

>>>

զարուբյանի կանայք թբիլիսիում

Artist's Query

In Oaxaca, the people are small, about my size. They are a few shades darker than me, many of them Indians, the lesser-known Zapotecs and Mixtecs who were conquered by the Aztecs, famous for human sacrifice and being decimated by Spanish conquistadors -- you don't hear people in Mexico saying they are Aztec anymore, though they are still around and go by another name. The indigenous people in Oaxaca are a little like Armenians, contemporary people who have survived an ancient past. There are other similarities between the two places. Like Yerevan, the education system is not so good, no one has a job, and everyone lives with their family. In 2006, there was unrest here against the corrupt government. It originated with teachers striking and taking over the town square; the government in turn attacked the protesters with bulldozers and hoses and tear gas, and the place is still corrupt with huge disparities between rich and poor. A lot of Oaxacans go to L.A. to send money back home.

The city streets here are laid out in a grid instead of a circle. Much of the architecture in the center is Spanish colonial, with houses behind walls with courtyards. There is a stone that has been used for the buildings and the walls that is locally quarried and light seafoam green in color. There are beautiful trees here that I have never seen before; leaves in lopsided teardrop shapes and giant pods and flowers that look like pinwheels. The city is surrounded by mountains that are covered in green trees. Today I walked into a church and discovered figures of saints extending from the ceiling and everything painted with gold. It's easy to be creatively inspired here, if you just look around.

I am in Oaxaca to write about Armenia. Apparently, I couldn't write about Armenia in New York. I don't have the language there. Even though I live in Queens, the borough with the inferiority complex, New York is just too big and aggrandizing for me to say something. There is always going to be someone or something to tell me that I have not written smartly enough. There is always some reminder that I am not well connected, well published, or well read. I have a room of my own but I think I need a completely different reality, preferably on another piece of the planet, of my own.

It has been twenty-one years since I declared myself an artist. In those twenty-one years, I have found various media and subsets of media to create things: paintings or installations or poems or performances or essays or books. Now I want to use a different medium, or a different subset of media. I am not so sure I want to write another book and yet here I am in Oaxaca to work on a book about Armenia. Part of what I want to do is find a new voice or a new system or a new idea in order to communicate some of what I noticed and learned in Yerevan. Previously, I have used art to explore the biggest problems in my life. But I am not so sure I want to do this anymore. Here is why:

When I declared myself an artist, I really didn't think I was one, so I had to prove it to myself. I was in college at the time; a few years before, in high school, I took art classes, but I wasn't the best artist; two boys vied for that title. So I cut my hair assymetrically and wore clothes that I sewed myself. In college, after I declared myself an art major, I spent every hour that I could in the studio. I drew or painted images that intrigued me and tried to discover what they meant, like heiroglyphics: babies, wombs, dolls. I painted onto window shades, a periodic chart of the elements and a Twister game. I tried to impress my art professors; if they were interested in what I was doing, then that would mean I must be an artist, too.

This didn't mean that I tried to adhere to their philosophies. For example, there was one 2-d design professor that I couldn't stand. She made us use an Exacto knife to cut out shapes with black paper and paste them onto white paper to explore the concepts of point, line and plane. This seemed purely anal retentive to me, and I couldn't understand why anyone would want to make art that was neat and orderly, when it was clear to me that the great boon of art was that it provided total freedom of expression. Why not be loud and large and messy? What was the point of being conventional and boring? For our final project, she had us make a book of all the exercises we did over the course of the semester. I decided to make an accordion bound book, and I wrote jokes on all of my pages and I pasted plastic jewels onto the front cover. Somehow, this woman appreciated my project and used it as an example for the next year's class. When I was a senior this professor got pregnant; she told me at a cocktail party that it was an accident and she never wanted to be a mother. But her husband wanted the child, so she was stuck. She didn't strike me as a pushover. For example, she got annoyed with me when I came in late and she pushed back at me when I expressed irritation at her assignments so that I was actually prompted to learn something. I was confused. Weren't we being taught as women to make our own lives?

I forgot to mention that this was a women's college and practically every single woman had her own identity formed by her major and interests and talents. No one knew each other by what guy she dated, because guys didn't exist in this world. In fact, those women who spent time off campus with their boyfriends somehow seemed less present, less full. Appearance was only important in accessorizing an identity shaped by major and interests and talent, not by how sexually appealing you were to men (but maybe by how sexually appealing you were to women).

I was unprepared for life outside of this world. I moved from Boston to Los Angeles and I got slammed with the rest of America's weird view of women. I felt very uncomfortable in my skin most of the time, but luckily, I found a women's poetry workshop which allowed me to express all of this. I chose a kind of stream of consciousness style to state my rage. I also started doing performances because I wanted to combine my art skills with my writing skills. Then I started a band so that I could wear crazy outfits and scream in public. It was really fun and probably the happiest period in my life.

But this great shift happened when I went graduate school in New York and tried to write a book. Because my story comprised not just my own rage, but a sober look at the way the lives of my mother and grandmother and me were interwoven, I decided to write it as simply as possible, since the story itself was so complex and I needed to find my way around it.

Now for my job I teach writing and although I started out enjoying the kinds of interesting language patterns that my students, with varying facility with English, would make in their mistakes, I have increasingly put more emphasis on proper grammar so that these immigrant kids don't get shorthchanged as they try to be upwardly mobile in America. I don't so much inspire students, but perform some sort of service for them. And this has an effect on my own writing to be serviceable. Also, I am not reading, which is what you are supposed to do as a writer; I am reading student papers, and academic anthologies with texts chosen by professors. My writing thus has become less emotional and imagistic and more logical and conventional. Since I haven't been reading books, I haven't been practicing the kind of reading where you analyze and admire a text as a way to prepare yourself to shape and create your own text.

The other problem is that what I want to write about is unwritable. Creative nonfiction, it seems to me, is a medium where the artist has to be moral. You have to create yourself on the page as a relatable or sympathetic character. It's okay to read fiction about immoral characters; they're just characters, inventions, symbols of something else, signifiers of the social and political conflicts of the times. But when people pick up a book that is about the life of the living person who wrote it, you feel like you are actually spending your time with that person, and who wants to spend time with an asshole? Or a person learning a lesson because they are so stupid that they haven't learned it yet?

I could write in third person, maybe, to give the reader some distance from me. Or distance from myself. But I feel the need to do something else besides being bigger, louder, messier and just getting the story down on a page. I need to find a new language.

Here I am in Mexico trying to speak Spanish. I know it about as poorly as I know Armenian. If I can understand one key word in a sentence -- bolsa, ventana, dulce -- purse, window, sweet -- then I can get by. If I just give one word in a sentence, will I be able to get by?

I have also been thinking about my knowledge and how I know what I know and it seems to me that books that I have read -- either on my own or through the educational system in the U.S. -- have made the biggest impact.

I am wondering if WOW and our blog readers can post a list of books that made the most impact on their lives and creative life, whether sought out on your own or taught in the Armenian educational system (diasporan or within Armenia). I am thinking that if I do some of this reading too, it will help me find a language. And perhaps such an activity will help inform us about each other.

Here are mine. These are sort of in chronological order of when I read them:

- Lord of the Flies, William Goldman
- A Separate Peace, John Knowles
- Animal Farm, 1984, George Orwell
- Wuthering Heights, Charlotte Bronte
- The Diary of Anne Frank
- The Anne of Green Gables series
- all Judy Blume books
- Grapes of Wrath, Cannery Row, and Of Mice and Men, John Steinbeck
- Cry the Beloved Country, Alan Paton
- The Sound and the Fury, William Faulkner
- The Ballad of the Sad Cafe, Carson McCullers
- The Autobiography of Alice B. Toklas, Gertrude Stein
- The Importance of Being Earnest, and the Picture of Dorian Gray, Oscar Wilde
- A Portrait of the Artist as a Young Man, James Joyce
- To The Lighthouse, Virgina Woolf
- A Room of One's Own, Virginia Woolf
- Zami, by Audre Lorde
- Beloved, Toni Morrison
- Bastard Out of Carolina, Dorothy Allison
- Not Me, Eileen Myles (poetry)
- Zabelle, Nancy Kricorian
- Black Dog of Fate, Peter Balakian
- Naked, David Sedaris
- A Small Place, Jamaica Kincaid
- Among the Ruins, Zabel Yessayan
- Survival in Auschwitz, Primo Levi
- Lion Woman's Legacy, Arlene Voski Avakian
- Snow, Orhan Pamuk
- Persepolis, Marjane Satrapi
- Fun Home, Alison Bechdel

It's a little embarrassing to list these books. I am not near my bookshelf, so I am sure there is something I am forgetting. But the sad fact is that I cannot remember many books that I have read in the last five years that had a significant impact on me as a writer and an artist and a person. I think it's interesting that I didn't read any books by Armenian American writers until I was in my twenties and no Armenian writers till I was in my thirties. I'm also embarrassed that there are no books on philosophy or history or theory.

I can't say that these books would still impact me today, but they did help me become somebody enough to tell my own story, and they did help shape my brain around how art can be made with words.

erevanum

(տար)օրինականություն

>>>

Ցանկացած մեկը կարող է գրել անմասն լեզվով, բայց կարո՞ղ է անել այնպես որ բավականաչափ բաց լինի նրանց տարօրինակվող օրինականությունն ու փորձելով մնալ հարազատ:

Հավատալով որ վեպը միշտ ավելին է քան կա ու արդարաբար վստահելով որ կքննես յուրաքանչյուր բառակապակցությունը: Այդ առումով հաշվետրված է:

(Լյուսյա և Արփի)

Թող լինի այնպես որ նրանք, լինելով տարբերված ու չցանկանալով շարունակել այն ինչ կանխապես արդեն ծրագրված էր, աստիճաններով բարձրանան վեր ու շարունակեն ապամոնտաժել:

Մտնելով ու մոտավորապես մտան սենյակ:

Որոշ իմաստով համատեղ ու որ վերստին ստեղծվեն նոր պայմաններ, որովհետև տեսավ որ մտան այնքան զգուշորեն ու համենայն դեպս դեռ որոնումների մեջ են: Բացի ստվերից ինչ-որ մի բան էլ անջատվեց ու հասկացվեց որ թույլտվությունն իրենցն է:

Նրա Ժնևից Երևան ժամանելու հաջորդ օրը հայտարարված գործադուլից ու նախադասության դեպքի վայրում չշաղկապված անդամների ոչ նույնաբնույթ հարաբերություններից կախված: Լուսինեն` տեսնելով Ասյայի տեսածը:

Շնորհակալություն մատնացույց անելուդ համար ու փոփոխված բայերի շնորհիվ ընթացքը դուրս է գալիս շքերթային մեկնաբանությունների սահմանումներից:

Ընդունելով, որ ունեն հստակորեն այլ նպատակաուղղվածություն:

Ո՞րն է «արդեն տեսածի», թվացյալ հիշողության չվճռված ու մոտալուտ հետոն: Հազվագյուտ է, բայց ընթերցողին հաշվի են առնում, հերքելով սեփականաշնորհման պայմանները:

>>>

մի լռիր

ménopause imaginée

J’ai mal
J’ai très mal
J’ai mal dans les profondeurs de mon âme.

Je souffre
Je souffre trop
Je souffre de la tête aux pieds

Mon corps de femme se décompose, se ménopause
Mon corps de femme tombe en ruine, la galère
Je tire sur mes seins, je relâche
Mes jambes sont faibles, les os craquent souvent
œstrogènes et progestatifs me retiennent en vie

Mes mains tremblent sans cesse
Mes cheveux ne brillent plus comme avant

Féminité absurde a écrasé ma démarche
Talons hauts, ennemis mortels
Je vous pends par les semelles et vous enfonce dans le regard du passant
Qui ne regarde plus

Je fume, et je fume avec enthousiasme
Je dirige le bout de cigarette bien blotti dans mes deux doigts moisis
Vers mes lèvres sèches tremblotantes
Et enfonce entre mes dents jaunies et dégoutantes

Les enfants sont partis, ils ont violé mes entrailles
Sucé au sang mes seins et perdu mon numéro

J’ai mal
J’ai très mal
J’ai mal dans les profondeurs de mon vagin

Ce vagin tapoté, tiraillé, penetré
Ce vagin dévoré, agressé, massacré
Ce vagin vieilli, fatigué, sec

Ce vagin qui ne respire plus
Qui ne connaît plus personne
Qui a envie de fumer

Ce vagin qui ronronne
Se pelotonne, devient tout petit
Se perd clandestinement dans les replis de mes cellulites.

4րդ հատվածից

>>>

Մեկն անընդհատ կարող է ենթադրել ու ենթադրելով հարցնել թե որքանն է ավելին քան երեքը: Իսկ մինչ այդ ու մի քանի օր հետո նա Ստամբուլում էր: Երբ բոլորին ընդունեցին ու նրանք գալիս էին միևնույն ուղղությամբ, բայց տարբեր արագություններով:

Ու քանի որ վեպը չուզեց սկսվել սովորական ձևով, չնայած որ ամեն ինչ արվել էր մեղմորեն, ոչ շատ հանկարծակի: Լուսացավ ու լուսացավից հետո:

Ընդունելով որ կար որոշակի համաձայնեցում ու որ հինգով էին, բայց ոչ միասին այլ դրսում սպասելով: Ու եթե հաշվի չառնենք հերթականությունը, ապա ով ում կողքին էր նստածը հարցականի տակից տեղահանվում է:

Բացի Ծոմակից էկրանի վրա փողոցում կանգնած է աղղղջիկը, որին տեղ չեն տալիս մեքենաները: Յուրաքանչյուրն ինքն իր համար ու միևնույն ժամանակ բոլորի: Այդ օրվանից մեկ տարի անց ու լինելով չնկատված, նրանք արդեն համարյա թե գալիս են, բայց ոչ քեզ մոտ, սիրելի ընթերցող: Որտեղից հնչում են ձայներն ու մեկը կարուսելի ձիու վրա նստած, ու համենայն դեպս գալիս են առանց միմյանց նախազգուշացնելու: Մարմնավորելով այն տարածքը, որն առանց ու վերջին հաշվով գոյություն չունի:

Քանի որ համբերություն չունես ու չես ակնկալում որ հետդ լինեն:

Ու նա անդրադարձավ չարտահայտված մտքին, ոչ երկուսի առումով, այլ միայն նրա, ով հույս ուներ իրագործելու այն ինչ ծրագրված էր բայց և անհնարին:

Ի՞նչն է հաճախ հանդես գալիս իբրև անհատական գիտակցության արտադրանք:

Կենտրոնից Բաղրամյանով ու այս անգամ ոչ սրընթաց, այլ միանգամայն անշտապ քայլերով ու միանգամայն չշարունակվելով, քանի որ բոլորը գիտեն ու արդեն ասվել է բազում անգամներ: Ձայների զգալի տարբերությամբ` պատերազմն այնպիսի մի դեպք է, որին նախապատրաստվում են, որոշելով թե երբ տեղի կունենա և ինչպես:

Գիրքն այս, որ ստեղծվում է մեծ դժվարությամբ ու քողարկված մեղմասություններով:

Գիտակցելով ժամանակն ու գիտակցված լինելով, գտնելով ու չկորցնելով ժամանակի գիտակցությունը: Ու նրանք ոչ շտապում են ու ոչ էլ ուշանում, քանի որ ժամանակը գիտի իր գալու տեղն ու պահը:

>>>

ֆոլկների տանը

հուլիսի 31ին մեմֆիսից քշելով գնացինք օքսֆորդ, միսիսիպի նահանգ -- գտնելու ֆոլկների տունը: ճանապարհին անվերջ անձրևներ էին գալիս, մի երկու ժամից հասանք րոան օուք (rowan oak):


ֆոլկների գրասենյակը, որն ավելացրել էր 1952 թվականին: նրա գրամեքենան:

հաճախ քնում էր գրասենյակում (կինն ուներ իր առանձին ննջարանը): անկողնու վերևում, պատի վրա սև ու կարմիր մատիտներով գրել էր A FABLE (1954) գործի նախնական պլանը:

մահից հետո կինն ու աղջիկը ամեն ինչ խնամել-պահպանել էին իր ուզած ձևով ու հետո տունն ու արխիվը հանձնել միսիսիպիի պետական համալսարանին, որն էլ այսօր տնօրինում է տարածքը:

դարպասով իհարկե չմտանք, բայց ծառերի տակով քայլելիս համարյա թե լսում էի հենրիի ու չարլզ բոնի խոսակցություններն ABSALOM, ABSALOM!-ից: ինչ ահռելի ծառեր էին . . .

queering memphis

on beale street

Goris des femmes

Je ne connais rien à cette ville
Je ne connais rien à ce peuple qui construit sans arrêt

Les petites ruelles bordées de verdure, d’arbres majestueux
L’eau qui coule sans attendre, emportant la saleté de toute une nation

Vieilles femmes clouées devant la porte
En attente de cette chose qui n’arrive jamais
Tristes, douces, aux visages millénaires
Yeux qui sourient, bouches qui marmonnent
“C’est lui, ce n’est pas lui…il est parti, non, je ne rentrerai pas, pas encore?”

Rena n’en pouvait plus avec son mari jaloux
Elle a cédé sa place à son frère en politique

Sirva veut finir à temps, elle est pressée
Ludmila se moque des homosexuels
Naira lutte pour sa place dans la municipalité et craint que d’autres femmes lui volent son homme.

Emma est très nerveuse, elle a contribué à la radio et TV de la ville
Elle a souffert trop durant la guerre
Ses enfants cachés dans le sous sol de l’église
Elle courait sous les bombes pour annoncer les nouvelles

Irina accepte maintenant les femmes sans mari, qui engendre des enfants
“La vie est drôle, elle nous impose souvent l’impossible”

Janna a caché des années son statut de femme divorcée
A l’Université, ça lui aurait posé des problèmes.

Pas de travail, pas de ressources
Pour garder les hommes
Il faut hausser les salaires
Pour qu’ils ne partent plus
Pour qu’ils restent


Parfois le départ est essentiel
Douloureux mais libérateur.

Ces maisons en pierre, connaissent-elles le Bonheur?
Il faut observer les femmes
Il faut suivre leurs pas
Il faut écouter sous la fenêtre, le soir, leurs gémissements
Extase ou souffrance?

Des visages tristes embellis d’Oriflamme
Des corps insensibles ornés de tissues ‘made in Taiwan’
Le sexe disparu au fond dans les ténèbres
Moisi, perdu dans un sommeil profond
Parfumé à l’eau de Cologne
Parfois orné de dentelles
En attente de celui qui ne reviendra jamais, de celui qui n’a jamais existé.

չատրակցիոն

>>>

>>>

ատրակցիոն (նախավերջին ու վերջին մասեր)

>>>

Գ. ԱՐԱՐ

Ա. ՏԵՍԱՐԱՆ

(Նույն տեսարանը: Իրիկնամուտ: Մշուշի մեջ կորել են ափերն ու ջրերը: Նավավարը շտապով գալիս է թիերը ուսին:)

ՆԱՎԱՎԱՐ -- Երևի մոռացել է, տարվել նկարով . . .

(Մտածկոտ ուղղում է նավակը, հարմարեցնում և լաթով սրբում նստարաններն ու հատակը:)

ՆԱՎԱՎԱՐ -- Գուցե անձրևից հետո փոշմանեց . . . չի գա . . . (Հեռվից երևում է Զավենի ուրվագիծը): Բայց առավոտյան տրամադրությունը բարձր էր, երբ գնացի մոտը: (Նկատելով Զավենին): Բարի երեկո:

ԶԱՎԵՆ -- Հուսամ, որ բարի է: (Հենվելով նավակին, ծխում է):

(Մի քանի րոպեից հայտնվում է Հեղինեն):

ՆԱՎԱՎԱՐ -- Ամեն ինչ պատրաստ է: (Մեղմորեն): Կարծում էի որ չես գա . . .

ՀԵՂԻՆԵ -- Եվ թողնեի որ առանց ինձ մտնես ծո՞վ: (Զավենին): Բարի երեկո . . .

ԶԱՎԵՆ -- (Համբուրելով Հեղինեի ձեռքը): Բայց տեսեք, մշուշով ենք պատված շուրջբոլոր . . .

ՀԵՂԻՆԵ -- Թողնենք ընկճվածությունն ու տարակուսանքը ծովեզրին: (Նավավարին): Գնացի՞նք:


Բ. ՏԵՍԱՐԱՆ

(Մթության մեջ, ջրերի վրայով մեղմ սահում է նավակը. նավավարը զգուշորեն թիավարում է ալիքներից խուսափելով, Հեղինեն մատիտով նկարում է տետրակի մեջ, Զավենը նստած է մի կողմ թեքված, ձեռքում ճրագ է վառվում:)

ՆԱՎԱՎԱՐ -- Շատ հեռացանք ափից . . . Մշուշի մեջ ամեն ինչ դառնում է մի տեսակ անճանաչելի: Ծանոթ կերպարներն էլ դուրս են գալիս իրենց դերերից: Զարմանալի է . . .

ՀԵՂԻՆԵ -- (Խորասուզված նկարի մեջ): Այդ ի՞նչ է արդյոք:

ՆԱՎԱՎԱՐ -- (Ժպտալով): Քո անվախության դրդապատճառը:

ՀԵՂԻՆԵ -- Բայց չէ որ յուրաքանչյուրս էլ օժտված ենք մենք մեզ վերափոխելու . . . (Զավենին): Լռում եք . . . Ի՞նչ եղավ Պետերբուրգից հետո:

ԶԱՎԵՆ -- (Առանց հայացքը շեղելու): Ուզում էր գնալ Փարիզ ու գնացինք: Շուտով ծանոթացավ Էմիլ Բեռնարի հետ ու հաճախ երեկոներն անց էր կացնում նրա արվեստանոցում: Այնտեղ էլ հանդիպեց ամերիկացի դաշնակահարուհուն, որն ապրում էր Լատինական թաղամասում: Ու մի օր ինձ հրավիրեցին իրենց հերթական էքսցենտրիկ հավաքույթներից մեկին . . .

ՀԵՂԻՆԵ -- Մի փոքր թեքեք գլուխը դեպի ինձ: Կներեք որ ընդհատեցի . . .

ԶԱՎԵՆ -- (Գլուխը թեքելով): Ինչպես և ակնկալում էի, հավաքվել էին տարբեր տիպի մարդիկ. նրան միշտ էլ ձգում էր նման տարաշխարհիկ մթնոլորտը: Ինձ տեսնելուն պես փաթաթվեց, ուրախ էր . . . ծանոթացրեց Օսկար Միլոշի հետ: Հետո երբ հյուրերը պակասեցին, դաշնակահարուհին նստեց դաշնամուրի մոտ ու սկսեց նվագել . . . (Մի պահ դադարից հետո): Չգիտեմ ինչպես նկարագրեմ նրա նվագը . . .

ՆԱՎԱՎԱՐ -- (Պայքարելով ալիքների հետ): Անհնազանդ . . .

ԶԱՎԵՆ -- (Սթափվելով նավավարի ձայնից): Այո, տարօրինակ մի սոնատա . . . որ չի հնազադնվում մատներին, ասես պոռթկում է մատների տակից անկառավարելի ցանկությամբ . . . Արտառոց նոտաներ, որ պատռում են կուրծքդ, հանում սիրտդ ոսկորների թաքստոցից ու վերքի մեջ մխրճում վառվող ածուխը . . .

ՀԵՂԻՆԵ -- (Մի քանի վայրկյան ուշադիր հետևում է Զավենին):

ԶԱՎԵՆ -- Դուրս եկա պատշգամբ, որ ծխեմ . . . երբ վերադարձա մեծ սենյակ, դաշնակահարուհին այլևս այնտեղ չէր ու նա էլ չկար: Սանդուխներով իջա առաջին հարկ ու մտա գրադարան . . . Երևի մոտ մի ժամ տարվել էի գրքերով, հրաշալի հավաքածու ուներ, թե դասական, թե ժամանակակից գրականությունից: Հետո նորից լսվեց դաշնամուրի ձայնը . . . (Նայում է Հեղինեին): Բարձրացա վեր . . . դաշնամուրի մոտ նստած էր մեկ ուրիշը: Մտա կողքի կիսախավար սենյակը . . . Անտանելի տոթ էր . . . հեղձուկ ու ծանր օդից գլուխս սկսեց պտտվել: Անկյունի բազմոցին տեսա Արմենին, կիսապառկած դիրքում . . . նրա դիմացը . . . ծնկի իջած դաշնակահարուհին, նրա բարակ երկար մեջքը` կռացած դեպի նա . . .

ՀԵՂԻՆԵ -- (Շարունակում է լուռ նկարել):

ԶԱՎԵՆ -- Ինձ նկատելուն պես հեգնորեն ժպտաց . . . ու եթե դուրս չգայի, եթե չիջնեի սանդուխներով ցած, օդի ծանրությանը պիտի չդիմանայի, ամեն ինչ արդեն փլվում էր վրաս ու մատներս այլևս իմը չէին, նրանք այլևս չէին ակնկալում, չէին ցանկանում ապրել ինձ հետ, չէին հպատակվում: Ուզում էի քայլել դեպի Սենը, բայց ասես հիվանդանոցի սենյակիս վարագույրով շղթայված, ոտքերս ինչ-որ սև փողոցով քշում էին առաջ . . .

ՀԵՂԻՆԵ -- (Նկարը կիսատ թողնելով ու դնելով պայուսակի մեջ): Վերադարձեք ինձ հետ Երևան . . . Վերակառուցումներից հետո քաղաքում տիրում է մի լրիվ ուրիշ տրամադրություն . . . այն իրոք դարձել է անճանաչելի:

ԶԱՎԵՆ -- (Գլուխը իջեցնելով): Դեռ պատրաստ չեմ . . .

ՀԵՂԻՆԵ -- Ինչո՞ւ ոչ . . . Ուզում եմ ասել, որ Երևանում մարդիկ ավելի հանգիստ են քայլում փողոցներով . . . Այնտեղ առավելությունը տրվում է ոչ թե կյանքի փաստերին, այլ մշակույթին ու նախևառաջ կյանքի վայելքին . . .

ԶԱՎԵՆ -- Բայց չէ որ ինքներդ էիք ասում, որ կնոջ համար անհնար է Երևանում ինչ-որ բան ստեղծել . . . մասնակցել մշակույթի կառուցմանը:

ՀԵՂԻՆԵ -- Գրեթե . . . գրեթե անհնար է: Պիտի փոխենք . . .


Դ. ԱՐԱՐ

Ա. ՏԵՍԱՐԱՆ

(Փոքրիկ անշուք կայարան: Պատի տակ նստած են մի քանի քնհատ կանայք: Հեռվից լսվում է ծովի շաչյունը. ամպոտ առավոտ է: Գալիս է նավավարը կոկ հագնված ու մի զամբյուղ ձեռքին. նստում է առանձին պատի տակ, գծին մոտիկ:)

ՆԱՎԱՎԱՐ -- (Տրտում նայում է անցուդարձող մարդկանց): Ամառն էլ գնաց: Գնաց, ի՞նչ անես, էլ հետ չի գա . . . (Նկատում է Հեղինեին, կանգնում է):

ՀԵՂԻՆԵ -- (Ձեռքին մեծ թղթապանակով ու ճամպրուկով, մոտենում է նավավարին): Եկե՞լ ես արդեն:

ՆԱՎԱՎԱՐ -- (Հուզված): Եկել եմ, եկել . . .

ՀԵՂԻՆԵ -- (Զամբյուղին նայելով): Ո՞ւր ես գնում:

ՆԱՎԱՎԱՐ -- (Անվստահ): Քեզ համար է այդ . . . նվերս վերջին . . .

(Նրանց է մոտենում Զավենը:)

ՀԵՂԻՆԵ -- (Ժպտալով): Ուրախ եմ որ եկաք:

ԶԱՎԵՆ -- Չէի կարող չգալ . . . (Լսվում է մոտեցող գնացքի դղրդյունն ու սուլոցը): Երբ որ տեղ հասնեք, գրեք իմանամ: Ահա իմ հասցեն (Հեղինեին տալիս է մի ծալած թուղթ):

ՆԱՎԱՎԱՐ -- Սպասեք: Սպասեք——Կուրղինյանի մոտ այդպես չէր, շատ հանպատրաստից ստացվեց:

ՀԵՂԻՆԵ -- (Գրկելով երկուսին): Ցտեսություն:

(Գնացքը կանգ է առնում. Հեղինեն վագոնավարի օգնությամբ բարձրանում է վագոն, ու քիչ անց լուսամուտից ձեռքով անում: Գնացքը շարժվում է:)

ՆԱՎԱՎԱՐ -- Գնաց . . . էլ հետ չի գա . . .

>>>

yerevan in photos

"YEREVAN IN PHOTOS" EXHIBITION TO OPEN IN YEREVAN HISTORY MUSEUM

YEREVAN, AUGUST 4, ARMENPRESS: "Yerevan in Photos" exhibition will open on August 5 in the Yerevan History Museum. The director of the museum, Armine Sargsyan, told Armenpress that the exhibition will present about 200 photos kept in the museum depicting Yerevan from the late 19th century to the first half of the 20th century. Sargsyan said such an exhibition is being held for the first time: the photos of Yerevan kept in the museum have never been presented completely. The museum is planning to conduct "Yerevan's Urban Issues" exhibition in December which will present photos, maps, plans, personal things of outstanding architects, miniatures of North Avenue. Within the frameworks of Yerevan Day celebrations, there will be an exhibition of works by contemporary artists in October dedicated to the city of Yerevan. After the exhibition the works will be donated to the museum.

Gyumri des femmes

Je regarde ces yeux autour de moi
Ces regards millénaires, couleur de détresse
J’ai envie de prendre leurs mains, les caresser
Enlever toute la peine qui s’est refugiée
Déraciner toutes les injustices qui les a étouffées.

Elles attendent que je prononce le mot magique
Elles pensent que j’ai la réponse à toutes leurs interrogations
Une lueur d’espoir qui se prononce doucement
Qui disparaît de temps en temps et peut réapparaitre à tout moment

Julietta a perdu ses enfants
Elle ressemble à la marguerite déracinée entièrement
Elle n’aura plus de continuité

Heghinée a très envie d’aller en avant
Ses cheveux gris si gracieux lui donne cet air de sagesse absolue

Alla ne s’est jamais mariée
Il n’y a pas assez d’hommes à Gyumri
Une ville de femmes

Gohar se trouve trop grande et adore le noir
Elle vit son agression à travers ses différentes actions sociales

Hasmig est journaliste
Elle plaint la réalité dévastatrice, la situation des femmes et le salaire bas des professeurs d’Université

Je pense avec elles
La fatigue me ronge
Elle se propage un peu partout
A travers les fenêtres de la classe d’école
Se répand gracieusement, sereinement dans la ville
Se faufile par la petite porte de la petite maisonnette à côté
Passe à travers la cuisine, et se disperse doucement dans la bonne soupe de la gentille vieille dame, la seule survivante du tremblement de terre de 1990.


Dors ma chérie, dors doucement, maman sera de retour bientôt
Dors ma douce, ma belle, maman ouvre les chemins de ton avenir
Dors ma chérie, ma petite fille, maman retournera victorieuse
Ferme tes beaux yeux , demain la journée sera longue
Maman te promet le bonheur, maman assure ta liberté
Papa est parti depuis longtemps
Il ne reste que toi et moi, mon enfant.

ա(ր)փ

զարուբյանական ատրակցիոն (շարունակ.)

>>>

Բ. ԱՐԱՐ

Ա. ՏԵՍԱՐԱՆ

(Գիշեր է. աղոտ փայլում է լուսնկան և իր լույսով ակոսել է ծովի շարժուն մակերեսը: Ափից բավականին հեռացած, Զավենն ու Հեղինեն զրուցում են նավակում:)

ԶԱՎԵՆ -- Ուրեմն վաղը չէ մյուս օրը մեկնում եք . . .

ՀԵՂԻՆԵ -- Այո, չորեքշաբթի գնացքով վերադառնում եմ Երևան: Իսկ Դո՞ւք:

ԶԱՎԵՆ -- (Մի փոքր մռայլված): Դեռ չգիտեմ . . . (Հույսով): Կուղեկցե՞ք ինձ, կլինե՞ք ինձ հետ մինչև Ձեր մեկնումը:

ՀԵՂԻՆԵ -- Այո: Միայն թե պիտի պատմեք ամեն ինչ, առանց թաքցնելու . . .

ՆԱՎԱՎԱՐ -- (Դանդաղելով նավակի ընթացքը): Արդեն համարյա կեսգիշեր է, չդառնա՞նք ափ:

ՀԵՂԻՆԵ -- Ո՞վ կմտածեր . . . որ վախն այսպես արագ կարելի է հաղթահարել: Դեռ մի քանի ժամ առաջ սոսկում էի ծովից:

ՆԱՎԱՎԱՐ -- (Գոհ ժպիտով): Ասում էի, չէ՞, իզուր ես վախում: (Թիավարում է դեպի ափ:)

ՀԵՂԻՆԵ -- (Երկար լռությունից հետո): Վաղը, նույն ժամին, կհանդիպենք այստեղ: Կպատմեք ինձ Ձեր Փարիզյան կյանքից . . .

ԶԱՎԵՆ -- Բարեհոգի եք անչափ, տիկին . . . Միայնությունն ինձ վհատեցնում է, չեք պատկերացնում թե որքան եմ գնահատում Ձեր ներկայությունը . . .

ՀԵՂԻՆԵ -- Մեկ բան ևս . . . (Խորամանկ ժպիտով): Պիտի թույլ տաք որ Ձեր խոսալու ընացքում նկարեմ:

ԶԱՎԵՆ -- (Նոր հետաքրքրվածությամբ): Նկարո՞ւմ եք . . .

ՀԵՂԻՆԵ -- Այո: Այստեղ գալուս նպատակներից էր նաև գտնել յուղանկարներիս համար բնորդներ, քանզի Երևանում կնոջ համար գրեթե անհնար է աշխատել, նույնիսկ վարձու, բնորդների հետ:

ՆԱՎԱՎԱՐ -- (Ցատկում է ծանծաղ ափ ու նավակը հրում ավազների մեջ): Հասանք:

ԶԱՎԵՆ -- (Օգնելով Հեղինեին նավակից իջնելու): Շատ լավ, ուրեմն, կլինեմ Ձեր բնորդը . . . Ձեզ տալ հրաժե՞շտ . . .

ՀԵՂԻՆԵ -- (Փաթաթվում է շղարշով): Այդ անհրաժեշտ է . . . (Վարձատրում է նավավարին և անհայտանում):

ԶԱՎԵՆ -- Լոկ մենակ մի կին . . . (Նավավարին): Գիտե՞ս, ով է նա:

ՆԱՎԱՎԱՐ -- (Չլսելով): Այսօրն էլ այսպես հանգավ իր վերջին:


Բ. ՏԵՍԱՐԱՆ

(Նույն տեսարանը: Քարափից իրար հետևից վազելով հայտնվում են աղջիկները):

ԱՌԱՋԻՆ ԱՂՋԻԿ -- Ինչպես վախեցա: (Անզգույշ դիպչում է Զավենին): Ներեցեք խնդրեմ:

ԵՐԿՐՈՐԴ ԱՂՋԻԿ -- Ես էլ գիշերով չեմ իջնի եզերք:

ԵՐՐՈՐԴ ԱՂՋԻԿ -- (Դիպչելով Զավենին): Ահ, ներողություն . . . կացեք . . . միասին . . .

ՉՈՐՐՈՐԴ ԱՂՋԻԿ -- (Զավենին նկատելով): Ինչո՞ւ եք ցցվել մեր ճամփի վրա: Քնա՞ծ եք, պարոն . . .

ԶԱՎԵՆ -- (Սփրտնած ու մի տեսակ ընկճված կեցվածքով): Որտեղի՞ց եկան . . . Պատրա՞նք է սա: Գիշերները չքնելու հետևանք . . .

ՉՈՐՐՈՐԴ ԱՂՋԻԿ -- (Ճանաչելով Զավենին): Զավե՞ն: Դո՞ւ ես:

ԶԱՎԵՆ -- (Խուսափելով): Ոչ, սխալվել եք, օրիորդ:

ՉՈՐՐՈՐԴ ԱՂՋԻԿ -- Բայց մենք Պետերբուրգից միասին . . . (Ընկերուհիները կանչում են): Ու չէ՞ որ Արմենի հետ . . .

ԶԱՎԵՆ -- Սխալմունք է:

ՉՈՐՐՈՐԴ ԱՂՋԻԿ -- (Զննում է Զավենին): Կներես . . . Կներեք . . . (Ընկերուհիներին): Գեթ տուն հասնեինք . . .

(Աղջիկների ձայները կամաց-կամաց մարում են մթության մեջ ու Զավենը մնում է կանգնած մենակ, ծովափին):

>>>

Դեղձ :)

Photo by Astghik Melkonyan.