January 26, 2012

Ստացվում է, որ գործի իմաստն այլ էր քան նախատեսվածը

>>>

(ու որ նեղլիկ տ(ե)ղայնությունը շատ հեռուն չէր գնում և գնալ չէր էլ կարող, քանի որ չկար երկրի իսկական շահերի վրա հիմնված ծրագիր, գործողության եղանակ)



(հետո կտեսնեն, ասում են, հետո կպարզեն, թե ինչն ինչ է)



(և այսպիսով քո մեջ սկսնակի հետ միասին հին ձեռքն է ու տեղդ հայտնվածներն իրենց բ(ա)նական լեզվով արտահայտվելու կարողությամբ գալիս են ակտիվորեն վիճարկելու հեռացածի հակասական ներկայությունը)



(ուրիշ ինչպես կարելի է կին ծնված լինելուն արձագանքել, եթե ոչ առևանգելով գալիքը)



(ինչ վերաբերում է միասնությանը, ապա դժվար է պատկերացնել ավելի շատ ժամանակ, քան այն, որ կար միջավայրում)

>>>

January 23, 2012

ՄԱՐԴԸ

Զապէլ Եսայեան

(Յիշատակներ ուսանողի կեանքէս)

Ատրուշանին

—Սարսափին մէջ գերագոյն եւ հեշտագին հաճոյք մը կայ, կ՚ըսէր բարեկամս ինծի ցուցնելով Ատրուշանին գեղեցիկ գրուածքը Մասիսի մէջ. կարծես մարդուս բոլոր զգայարանքները մէկէն կ՚արթըննան եւ ինչ մը կայ չգիտեմ անսահմանելի այն տագնապալից եւ զգլխիչ [արբեցնող, հմայիչ, առինքնող] զգայունութեան մէջ որ րոպէ մը կը տեւէ յաճախ եւ որուն յիշատակը սակայն կը թրթռայ միշտ մեր հոգւոյն մէջ։

Քիչ մը վիճաբանեցանք. գրաւօղ, զգլխիչ, ամէնէն սաստիկը՝ սարսափի զգացումը, այո՛, կ՚ընդունիմ. բայց հաճոյքի ոեւէ երանգ չէի կրնար ընդունիլ անոր մէջ եւ ըսածս բացատրելու համար պատմեցի իրեն ինծի պատահած բան մը որ իմ ուսանողուհիի յիշատակներուս մէջ ամենէն յաճախ մտաբերածս է։

Բարիզ գտնուելուս երկրորդ տարուան սկիզբն էր։ Այն ատեն Պուլվառ Արակօ կը բնակէի, վեցերորդ յարկը պզտիկ սենեակի մը մէջ որ բակի վրայ կը նայէր. այսինքն պզտիկ քառակուսի միջոցի մը վրայ՝ հորի պէս խոր (վեց յարկի բարձրութիւն) այնպես որ գետինը բնաւ չէի տեսներ, եւ ծածկուած պզտիկ պատուհաններով որոնցմէ օրը երկու անգամ գէշ պատրաստուած կերակուրներու նողկանք պատճառող հոտեր դուրս կ՚ելնէին եւ կը ծածանէին անվերջանալի։ Վերը միայն քառակուսի երկինք մը կը տեսնէի, ան ալ յաճախ ծածկուած մօտակայ գործարաններու սև ու վատառողջ ծուխով եւ կամ յուսահատական եւ խոնաւ մշուշով մը. երբ երկինքը բացառաբար կապոյտ տեսնէի, այնպիսի մանկական ուրախութիւնով մը կը լեցուէր հոգիս որ ինծի կը թուէր թէ կատարեալ եւ անխառն երջանկութեան համար կապոյտ եւ լուսաւոր երկինքը կը բաւէ մարդուս։

Երբեմն նաև բակին խորութիւններէն, ճենճով եւ կասկածելի պարարտ մասնիկներով ծեփուած չորս պատերուն մէջէն թափառական երգիչի մը ձայնի ոլորտները կը բարձրանային, այնպէս որ կը ձգէի աշխատութիւնս եւ պատուհանին մօտ կ՚երազէի . . . կ՚ե՜րազէի . . ։ Եթէ օրկ տը պարպարի մը իր խեղդուկ եւ հեծեծագին երաժշտութիւնը բերէր հոն, չեմ գիտեր ինչո՞ւ անօրինակ տխրութիւնով մը կը համակուէր հոգիս եւ sentimental փափաքներ կ՚ունենայի լալու իմ անարև ու մելամաղձոտ սենեակիս մէջ։

Յուսաբեկութիւններ եւ դառնութիւններ ունեցած էի եւ բոլորովին մինակս էի կրելու համար բոլոր ատոնք եւ որոճալու իմ հոգերուս վրայ այդ ցուրտ ու տխուր սենեակին մէջ որուն պատուհանէն գիշեր ատեն կը կարծէի խոշոր եւ մթին փոսի մը եզերքը գտնուիլ։ Իմ բնակած տունս գործաւորներու ընտանիքներ կը բնակէին մինչև հինգերորդ յարկը. բայց վեցերորդը՝ պզտիկ սենեակներէ կազմուած, բոլորովին գրաւուած էր օտար ուսանողուհիներէ, տխուր եւ խարտեաշ աղջիկներ որ տաժանքով կը բարձրանային վեց յարկը, անարիւն եւ մելամաղձոտ դէմքեր որոնց աչքերուն մէջ սակայն կորովի եւ կամքի լոյսը կը ցոլար հանդարտ եւ անվերջ. իրարու կը ժպտէինք եւ կը բարեւէինք ալ երբեմն, բայց դեռ յարաբերութիւն չունէի իրենցմէ ոչ ոքի հետ։ Գիշերները՝ երբ անոնք իրարու սենեակ կը հաւաքուէին, nostalgique եւ սրտաբեկ մտիկ կ՚ընէի օտար երգերու ելեւէջքը եւ կամ մանտօլինի վտիտ եւ sentimental թրթռացումը, եւ կարելի՞ է հաւատալ, այդ ժամերուն միայն բոլոր կորովս, բոլոր իմ ներսս ամրացած որոշումներս, տոկալու մոլեռանդ կամքս, ձիւնի կտորի մը պէս կը հալէին եւ վհատութեան ցուրտը կըզգայի հոգւոյս մէջ։ Ահ, այդ մանտօլինի չնչին եւ բեկբեկող ձայնը . . . կարծես միշտ իր ջլատող թրթռացումը ականջիս մէջ պիտի մնայ ու պիտի յիշեցնէ ինծի իմ տկարացումներս, իմ յուսահատութիւնս Պուլվառ Արակօի տրտում սենեակին մէջ . . .

Ըսի թէ յուսաբեկութեան եւ դառնութեան մէջ էի այն ատեն, հետեւաբար դիւրին կը հասկցուի երբ ըսեմ թէ իմ ազգակիցներէս մէկը չէր գար դուռս զարնելու եւ կը պատահէր որ օրերով, երբեմն շաբաթներով, իմ լեզուովս բառ մը չարտասանէի։ (Այդ միջոցին էր որ հայերէն մտածելու վարժութիւնս կորսնցուցի)։ Մէկ քանի օտար ծանոթներ ունէի, գրեթէ ամէնքն ալ ուսանող եւ չափազանց զբաղած, այդ միջոցին, քննութիւններով. հետեւաբար առաւել քան երբեք առանձնացած կ՚ապրէի եւ աշխատութեան ժամերէս դուրս կը խորասուզուէի Էտկար Բօի ընթերցանութեան մէջ։ Ատենէ մը ի վեր շատ կը կարդայի Էտկար Բօ եւ Պօտըլէռ որոնք իմ սնարի [անկողնու գլխակողմ, բարձ] գիրքերս եղած էին եւ քնանալէ առաջ յամրօրէն, բառ առ բառ կ՚արտասանէի Fleurs du malէն սոնէ մը, իբր թէ կաթիլ կաթիլ գինովցնող եւ խռովիչ ըմպելի մի խմէի, վերջապէ՛ս . . . բոլոր ասոնք կ՚ըսեմ աւելի որոշ յայտնելու համար հոգեկան այն վիճակը որու մէջ կը գտնուէի, երբ առաւօտ մը Օրիորդ Զավացքա—օտար բարեկամուհի մը—չափազանց տժգոյն եւ ահաբեկած, սենեակս մտաւ։

—Ա՜հ, չես գիտեր, չես գիտեր, ի՜նչ տարօրինակ բան է ինծի պատահածը, ա՛լ անկարելի է որ ես այս տունին մէջ մնամ, անկարելի է, սարսափէ եւ վախէ պիտի մեռնիմ գիշեր մը . . .

Շատ մը անկապակից բառեր արտասանեց այսպէս, գրեթէ հեկեկալով, որոնց մէջ միայն որոշ կը հասկնայի «Ահարկու, սարսափելի բան է»։

Օրիորդ Զավացքա երիտասարդ սիրուն աղջիկ մըն էր, գրականութեան ուսանողուհի ինծի պէս, որուն հանդիպած էի Տէչանէլի դասերուն միջոցին։ Շատ խարտեաշ, շատ փափուկ։ Զավացքա կը տառապէր կուրծքի հիւանդութենէ մը եւ իր տարիները համրուած էին։ Ինքն ալ գիտէր ասիկա եւ չէի հասկնար, իրաւամբ չէի հասկնար ինչո՞ւ իր վաղանցիկ երիտասարդութիւնը եկած էր անցնել Բարիզի աղքատ ուսանողներու թաղին մէջ, այնքան զրկանքներով եւ տաժանքով լեցուն կեանքի պայմաններուն տոկալով, որուն խորը պահուած դառն եւ մասնաւոր հաճոյքը բոլորովին անմատչելի ըլլալու էր իր անարի, երազող եւ փափուկ հոգիին։

Արդ, Զավացքա ինծի պատմեց.

—Անցեալ օր, կէս գիշերը անցած, դռանս կը զարնէին. մէկէն արթնցայ եւ գոչեցի «Ո՞վ է ան». պատասխան չկայ. բնականաբար, ըսի իւրովի, երազիս մէջ լսած ըլլալու եմ եւ իրականութեան հետ կը շփոթեմ. արդեն ո՞վ կրնայ ըլլալ այդ ժամուն . . . քիչ մը արթուն մնացի եւ մտիկ ըրի ապահովուելու համար. ձայն չկար, վերստին քնացայ. բավական ատեն անցաւ երբ ընդոստ արթնցայ. դարձեա՛լ դուռը . . . մտիկ ըրի այս անգամ սրտատրոփ. դիմացի Պրօքա հիւանդանոցին զանգակը երեք զարկաւ. ժամը երեքի՜ն . . . պաղ քրտինքով մը ճակատս ողողուեցաւ. դժբախտութեան մը կամ վտանգի մը զգայունութիւնը զիս վերստին գրաւեց . . . բայց նորէն խորհրդածեցի . . . «Մարդ չկայ, ինծի այնպես թուեցաւ» եւ ինքզինքս պիտի համոզէի երբ այս անգամ երեք ուժգին հարուած լսեցի դռանս վրայ . . . շուրջս ամէն կողմ այնքան լուռ էր այդ միջոցին որ ինծի թուեցաւ թէ քաղաքը պարպուած էր ու սիրտս այնքան ուժով կը բաբախէր որ վայրկեան մը կարծեցի թէ անոնց հարուածներն էին որ լսեցի քիչ մը առաջ . . . բայց ո՛չ, շփոթուելու տեղի չկար, երեք հարուածները աւելի ուժգին զարնուեցան դռանս, երբ միևնոյն ատեն մարդու շնչառութիւն կը լսէի, խռպոտ, անորոշ, չարագուշակ շնչառութիւն մը . . . ի՜նչ ընել. սենեակս խոր մթութեան մէջ էր, բայց իմ ընդլայնած աչքերս հետզհետէ կրցան որոշել կարասիներուն գիծերը . . . ու բոլոր այդ միջոցին կը զգայի որ դռանս առաջքը մէկը կար։ Այսպէս մնացի անձկութեան եւ սարսափի մէջ բաւական ատեն, յետոյ շնչառութիւնը հեռացաւ եւ ոտքի համր ձայներ լսեցի իբր թէ մէկը գուլպաներով եւ զգուշութեամբ քալէր գետնի վրայէն. մինչև առաւօտ չկրցայ քնանալ եւ երբ լոյսցաւ բոլորովին . . .

—Պա՜հ, ըսի ընդմիջելով զինքը, տղայական վախ մը ունեցեր ես, Զավացքա՛, թեթեւսոլիկ դրացի մը ըլլալու է ապահովաբար որ քեզի տեսած է եւ ո եւ է գործաւորուհի մը կարծելով ուզած է անգամ մը փորձել . . .

—Ես ալ ճիշդ այդ բանը խորհեցայ, երբ անգամ մը լոյս էր եւ լսեցի որ ամենքը արթնցած են տունին մեջ եւ նոյն իսկ խորհելով գիշերուան պատահածին, տեսայ որ շօշափելի ո եւ է բան չկար, թէ կրնար ինծի այնպէս թուած ըլլալ եւ թէ ծիծաղելի էր նոյն իսկ ուրիշներուն պատմել այսքան անորոշ բան մը. բայց վախը սրտիս մէջ էր եւ հետեւեալ գիշերը դժուարաւ քնացայ։

Պրօքա հիւանդանոցը կէս գիշեր կը զարնէր երբ արթնցայ եւ վստահ եմ՝ առանց ո եւ է պատճառի. բայց բոլոր զգայարանքներս այնպիսի գրգռման մը մէջ էին որ խառն աղաղակներ կարծես կը լսէի եւ աչքիս լուսեղէն ու խուսափուկ ձեւեր կ՚երևային։ Յանկարծ նոյն խուլ եւ կակուղ ոտնաձայնը որ չեմ գիտեր ո՞ր ուղղութենէն կը մօտենար սենեակիս . . . այո՛ . . . ճիշդ նոյն ձայնն էր, տարակոյս չկայ, յետոյ նոյն շնչառութիւնը, անորոշ, չարաշուք . . . կարծես թէ փոսի մը վրայ կախուած մնացած ըլլայի, տարօրինակ զգայնութիւն մը որ երազի մէջ յաճած կ՚ունենանք զիս կ՚անէացնէր, ա՛լ կորսնցուցի ժամանակի տեւողութեան զգացումը ինչպէս ինքնապաշտպանութեան բնազդը, երբ որոշ հարուածներ զիս ցնցեցին։

—Ո՞վ է ան, պոռացի անգիտակցաբար։

—Օրիո՛րդ, կակազեց ձայն մը դռան ետեւէն, քանի մը լուցկի կրնա՞ք տալ, շատ կ՚աղաչեմ, բոլորովին մութն եմ։

—Չունիմ, ըսի յանկարծ չոր ձայնով մը։

—Օրիո՛րդ, ձեր դրացին եմ, եթէ ունիք՝ կը խնդրեմ որ տաք որովհետև մոռցայ առնելու եւ . . .

Ա՛հ . . . դռանս կղպանքին ձայնը, զոր ի զուր դարձուց. նիգը [սողնակ] դրած էի . . . բայց այդ սրիկան, այդ ոճրագործը (ո՞վ գիտէր թէ ինչ էր) կրնար նիգը բանալ վերջապէս ո եւ է միջոցաւ. մեռելի պէս պաղեցայ անկողնիս մէջ եւ անդամներս ջղաձգուած եւ պինդ պրկուեցան, ուզեցի ելնել հագուիլ, պատուհանը բանալ եւ օգնութիւն կանչել, բայց բան մը չկրցայ ընել, բոլոր այս գաղափարները կ՚անցնէին, կը փախչէին ուղեղիս մէջէն առանց կամքիս վրայ ազդելու։

Ու այսպես մնացի չեմ գիտեր որչա՛փ ատեն, որու միջոցին քանի մը անգամ դուռը բանալու ջանքեր եղան մինչև որ վերջապէս խռպոտ շնչառութիւնը անցաւ գնաց եւ ոտնաձայները կորսուեցան մօտակայ բակի մը մէջ։

Առաւօտուն լուսնալուն պէս իջայ դռնապանին եւ գանգատեցայ։

—Քու դրացիներդ բոլորն ալ պատուաւոր մարդիկներ են, այդպէս բան չկրնար ըլլալ, ըսաւ ինծի։ Այլ սակայն մանրամասնօրէն պատմեցի պատահածը, բացարձակ ճշմարտութիւնը . . . մարդը յամառութեամբ գլուխը կը շարժէր . . .

—Չի կրնար ըլլալ, օրիորդ, ոչ ոք կարող է գալ ձեզի անհանգիստ ընելու։

—Բայց . . .

Կինը վրայ հասաւ. հարկ եղաւ կրկին պատմել, ու այն ատեն սկսան խնդալ, իբր թէ զուարճալի բան մը ըլլար ըսածս։

—Ի՞նչ տարօրինակ աղջիկ . . . քո ականջիդ եկած ըլլալու է, ո՞վ կուզես որ ժամը երեքին գայ ձեզմէ լուցկի ուզէ այս տունին մէջ, ու մի առ մի թուեցին դրացիներս, պարկեշտ մարդիկ՝ ըստ իրենց եւ որոնցմէ ոչ մէկը չէի ճանչնար։

—Լա՛ւ, ըսի իւրովի երբ տունէն դուրս ելայ եւ բաց օդին մէջ գտնուեցայ, կ՚երեւի հիւանդ եմ ջղային զարմանալի տկարութիւններու ենթարկուած, այլ սակայն այնքան որոշ էր ամէն բան, Աստուա՜ծս . . . ուզեցի տոքթորը տեսնել որ զիս կը խնամէ, բայց զինքը չկրցայ գտնալ։ Երէկ գիշեր դժկամութեամբ մտայ սենեակ, բայց բարեբախտաբար օրիորդ Ս . . . եկաւ եւ մինչև կէս գիշեր միասին մնացինք, իրեն բան մը չըսի, բայց երթալէն ետքը նիգը դրի եւ ապահովուեցայ թէ հաստատ է, յետոյ շատ մը րօմ խմեցի որպես զի քունս խորունկ ըլլայ եւ պառկելուս պէս քնացայ։

Նորէ՜ն . . . ա՜հ, կարելի չէր տարակուսիլ, մարդ մը կար դռանս առաջքը, որովհետեւ շատ որոշ լոյսի գիծ մը կը տեսնէի դռանը երկայնքին ճիշդ գոցուած կողմէն որ շատ բարակ բաց մը ունէր, գիտէի. գրեթէ հեւալէն մարդը կ՚աշխատէր դուռը բանալու, անկարելի է չհաւատալ. գործիքներու թեթեւ եւ զգուշաւոր աղմուկը կը լսէի, մանաւանդ խարտոցի կռնչիւնը շատ նրբօրէն՝ բայց շարունակական կերպով . . . յետոյ ահա՜—Զավացքա ճերմկցաւ բոլորովին—դուռը բացուեցաւ, այլեւս լոյս չկար, բայց դուրսի խոնաւ օդը հոսանքի պէս ներս մտաւ եւ շնչառութիւնը, վայրենի կենդանիի խռպոտ հեւքը մօտիկցաւ քայլ առ քայլ, զգուշաւոր եւ յամրօրէն դէպի անկողինս։

Առաւօտուն ինքզինքս գտայ գետինը տարածուած . . . ժամերէ ի վեր մարած էի, բոլոր մարմինս կը ցաւէր եւ անդամներս մեռած մարդու պրկումներ ունէին . . . հազիւ թէ յիշեցի, ահաբեկած կանգնեցայ եւ ալ չեմ գիտեր ինչպէ՛ս հագուեցայ, շտապով, խառն ի խուռն նետելով հագուստներս, սաւաններս . . ։

Դուռս գոց էր սովորականին պէս եւ նիգը դրուած. ինչպէ՞ս կ՚ըլլայ չեմ գիտեր եւ շիտակ հոս եկայ, ալ կը հասկնաս, գիշեր մը չեմ կրնար անցընել հոն, ա՛լ անկարելի է, անկարելի . . ։

Զավացքա՝ չափազանց յուզուած՝ սկսաւ տղու պէս լալ։

Պահ մը մտածկոտ մնացի, դիւրաւ պիտի հաւատայի խեղճ աղջկան խօսքերուն, այնքան ճշմարիտ սարսափ կար իր ամբողջ անձին մէջ, բայց կէտ մը կասկած կը ներշնչէր ինծի։

—Ամէն բան կարգի՞ն էր սենեակին մէջ առաւօտուն, բան մը խառնուա՞ծ էր, դարակները եւ այլն։

—Ո՛չ մէկ բան, ամէն բան իր տեղն էր բացի ինձմէ որ գետինը ինկած էի սաւաններուս հետ։

—Եւ կ՚ըսես որ նիգը դրուած էր ներսէն։

—Բացարձակապէս, դեռ դուռը չբացած դիտեցի եւ շատ զարմացայ։

—Գիտե՞ս, Զավացքա, ըսի իր պաղած ձեռքերը բռնելով, ինծի կը թուի թէ illusion մը ունեցած ես որ կրկնուած է քանի մը գիշեր . . .

—Օհ, չէ՛, չէ՛, պէտք չէ որ տան դռնապանին պէս խօսիս ինծի . . . դուն պէտք էր հասկնայիր զիս . . .

—Լա՛ւ, կուզե՞ս որ այս գիշեր գամ եւ քեզի հետ անցընեմ։

Քիչ մը վարանելէ ետքը՝ Զավացքա ընդունեց առաջարկս։

Իմ քաջութեանս վրայ չէ որ ապաստանած էի բնականաբար, բայց համոզուած էի թէ ջղային տագնապներ էին Զավացքաին ունեցածը. յետոյ վախը մինչև այն ատեն չէր մտած հոգիիս մէջ եւ առիթ չէի ունեցած անոր ճշմարտապէս գրաւող, սպաննող սարսափին ենթարկուելու։

Այլ սակայն բոլոր օրը մտածեցի Զավացքաին պատահածին վրայ եւ թունաւոր խայթոցի մը պէս եթէ իրաւ է՜—գաղափարը զիս ցնցեց քանիցս։

Իրիկունը միասին ճաշեցինք եւ պտոյտ մը ընելէ ետք վերադարձանք իր սենեակը։ Երբ թէյին ջուրը սկսաւ խժալ ալքոլին վրայ, ամէն բան մոռցած կը թուէինք եւ իրարու կը պատմէինք մեր ծննդավայրէն յիշատակներ, անուշ եւ բուրումնաւէտ յիշատակներ, իմս լուսեղէն ու արեւով ոսկեզօծ, եւ իրենները քաղցր ու մեղմ մեղեդիի մը պէս։ Այնչափ հեռու երկիրներէ եւ իրարմէ այնքան օտար, ինչպէս մերձաւոր կը զգայինք այդ վայրկեանին իրարու, քոյրերու պէս, այնքան գուրգուրանք կար փոխադարձաբար մեր խօսքերուն եւ մեր շարժումներուն մէջ։

Խեղճ Զավացքա՛, կը յիշե՞ս երբեմն այն գիշերը թէ՞ արդէն բժիշկներուն գուշակածը կատարուած է եւ քու խարտեաշ ու փափուկ գլուխէդ, քու վճիտ եւ մաքուր աչքերէդ բան մը, բան մը չէ՛ մնացած այլ եւս . . .

Երբ պառկելու ատենը եկաւ, բոլորովին մոռցած էինք մղձաւանջը զոր մասնաւոր շեշտով մը Զավացքա «Մարդը» կը կոչէր եւ սկսանք կատակել նոյն իսկ։

—Հիմակ պիտի պառկինք եւ «մարդուն» պիտի սպասենք։

—«Մարդը» քեզ տեսած ըլլալու է եւ չպիտի գայ այս գիշեր, կը տեսնես . . .

—Շնորհակալ եմ complimentին համար, Զավացքա՛, այդքա՞ն վախնալիք խրտուիլակ մըն եմ որ «մարդը» փախցնե՛մ . . .

—Օ՛հ, օ՛հ, այդ ըսել չուզեցի, սիրելիս։

Յետոյ Զավացքա գրեթէ բռնի կէս սրուակ րօմ խմցնել տուաւ ինծի, որպէսզի քնանամ ու մնացածը ինքը խմեց։

—Ես այնքան գինով եմ, ըսի իրեն, որ չեմ զարմանար եթէ «մարդեր» երեւան աչքիս, նոյնը ըլլալու է քեզի համար։

Այս անգամ իրաւ էի. սենեակը սիկառի ծուխով լեցուած էր եւ երբ հարկ եղաւ մէկ ումպով կէս սրուակ րօմ խմել, կարծեցի թէ ամէն բան շուրջս կը դառնար լուսեղէն պարի մը մէջ։

Զավացքաին անկողնին դիմացը պառկեցայ, երկար թիկնաթոռի մը վրայ, եւ դեռ խօսակցեցանք լոյսը մարելէ ետքը։ Եւ որովհետև կը համոզէի Զավացքան որ գրգռիչ ըմպելիքներէ զգուշանայ, կ՚ըսէր ինծի համոզելով.

—Րօմը, կը տեսնա՞ս, անվնաս ըմպելի է, եւ ի՞նչ օգնական աղքատ ուսանողներու եթէ րօմը չըլլար՝ այսքան չէի՛ դիմանար, իրաւ ո՛ր . . .

Յետոյ խորունկ եւ ծանր քուն մը արտևանունքներս գոցեց . . .

Յանկարծ արթնցայ եւ նստեցայ անկողնիս մէջ . . .

—Ի՞նչ կայ, պիտի ըսէի՝ երբ զգացի որ լեզուս ծանրացաւ բերնիս մէջ եւ ինկայ անշշուկ բարձիս վրայ. Զավացքա հանդարտ կը քնանար. ինչո՞ւ արթնցայ, ի՞նչ կայ, մտածեցի իւրովի. սենեակը խոր մթութեան մեջ էր եւ աչքերս բացած կոյրի պէս ի զուր կը դարձնէի ամէն կողմ, երբ դռանը ուղղութեամբ երկայն լուսեղէն գիծ մը նշմարեցի, նախ դեդեւուն, յետոյ որոշ. ու խարտոցի կռինչը լսեցի նուրբ, բայց յամառ երկաթի կտորի մը վրայ . . .

Մէկէն գաղափարը թէ Զավացքաին պատմածը իրականութիւն էր, այնպիսի անօրինակ եւ անսահմանելի անձկութիւնով մը լեցուց զիս որ կարծեցի թէ տաքութեան գերագոյն աստիճանի մը մէջ պիտի անէանայի եւ որուն անմիջապէս յաջորդեց սակայն պաղ եւ սարսռացուցիչ քրտինք մը ողնաշարիս վրայ։

Իրաւի, քաղաքը լուռ էր, իբր թէ ամայի ըլլար. հեռուէն միայն երբեմն սայլի մը թաւալումը կ՚որոտար չարագուշակ։ Ու մեր դռանը մօտ «մարդը», այս անգամ իրական, ահարկու, իր խարտոցը կը քսէր երկաթին վրայ. Զավացքա միշտ կը քնանար իմ ներկայութենէս ապահով ու չէի համարձակեր շարժում մը ընել զինքը արթնցնելու, զինքը մասնակից ընելու իմ սարսափիս որ հետզհետէ կ՚աւելնար եւ կը յիմարցնէր զիս։

Կամաց կամաց դուռը սկսաւ ճռնչել, այո՛, որոշակի, եւ «մարդուն» շնչառութիւնը՝ թաւ եւ խռպոտ, զուգընթաց կը լսուէր մետաղի ձայնին հետ։

Յետոյ խարտոցը դադրեցաւ. աչքերս ընդլայնած սևեռեցի դուռին, լոյսի գիծը դեդեւեց եւ մարեցաւ. այն ատեն ա՛հ կարելի՞ է երբեք արտայայտել այն գերագոյն սարսափը որ կարծես արիւնս սառեցուց—այն ատեն կ՚ըսեմ, դուռը բացուեցաւ եւ սենեակին մութին մէջ աւելի սև սիլուէթ մը կանգնեցաւ որ յամրօրէն կը յառաջանար. խոնաւ եւ ցուրտ օդի հոսանք մը կը մտնէր կիսաբաց դռնէն եւ ճակատիս վրայ կը սառեցնէր քրտինքը. անշարժ մեռելի պէս աչքերս սեւեռեցի սեւ սիլուէթին, բայց անիկա անշշուկ կը յառաջանար, անորոշ եւ անձեւ կոյտի մը պէս, որ մարդկային բան մը չունէր բնաւ, եթէ իր հարբուխոտ եւ սոսկալի շնչառութիւնը չըլլար որուն գաղջութիւնը իսկ կարծես կը զգայի իմ այնքան սառած դէմքիս վրայ։

Հոգեվարքի պէս բան մըն էր ասիկա, որովհետեւ կը զգայի որ սարսափէս պիտի մեռնէի, եւ եթէ սրտիս բաբախումները չըլլային այնքան ուժգին որ կը թնդային գրեթէ իմ ահաբեկած էութեանս մէջ, բոլորովին պիտի կարծէի թէ ա՛լ ամեն բան լմնցած է, լմնցա՛ծ . . .

«Մարդը» կը մօտիկնար ու քանի վայրկեանները կ՚անցնէին՝ աւելի սաստիկ անձկութիւն մը կ՚ընդլայնէր աչքերս մինչեւ որ կարծեցի թէ տեսնելու անպայման կամքով աչքերս կը փայլատակէին եւ թէ «մարդը» կրնար աչքերուս լոյսը տեսնել. այն ատեն գոցեցի զանոնք եւ գաղջ արտեւանունքներուս ներքեւ զգացի որ բիբերս ալ սառած էին . . ։ Քանի՞ րոպէ, քանի՞ ժամ տեւեց այս ամէնը, չեմ յիշեր բայց երբ աչքերս բացի՝ տմոյն եւ տխուր արշալույսը իր մշուշոտ գորշութիւնը կուտար իրերուն. ու սենեակին մէջ «մարդը» չկար. Զավացքա կը քնանար միշտ. քիչ մը ետքը սանդուղին վրայ ոտնաձայներ զիս բոլորովին ապահովցուցին, ուզեցի ելնել, բայց չկրցայ, եւ ուժաթափ, յոգնած գլուխս դրի բարձին։

Երբ Զավացքա արթնցաւ, ուզեց կատակել։

—Չըսի՞ որ «մարդը» այս գիշեր . . .

Բայց ինծի դառնալով ելաւ մէկէն եւ հարցուց անձկութեամբ.

—Ի՞նչ կայ, ի՞նչ ունիս, ինչո՞ւ այդքան տժգոյն ես, ըսէ՛ . . .

Հայելիի կտորի մը մէջ ինքզինքս տեսայ ուրուականի մը պէս ճերմակ. ակռաներս իրար կը զարնուէին եւ աչքերուս տակ սեւ լայն ծիրեր կային . . .

—Զավացքա, պէտք չէ՛ այս տունը մնաս, ինչ որ ըսիր իրաւ է . . .

Անկէց ետքը Զավացքա ամիսներով հիւանդանոց մը մնալ ստիպուեցաւ, ջղային տագնապներ ունէր եւ յաճախակի illusionներ։ «Մարդը» քանիցս եկած էր իր տագնապներուն մէջ։ Ես ալ երկար ատեն տառապեցայ եւ ճշմարիտը՝ մինչեւ հիմա չեմ գիտեր թէ «մարդը» իրակա՞ն էր, թէ պարզապէս Զավացքաի մղձաւանջներուն թելադրութեան ներքեւ գտնուած էի։

___
«Մասիս», մարտ 26, 1905թ., 68-73։

January 14, 2012

January 12, 2012

ՖԵՄԻՆԻԶՄԸ ՈՐՊԵՍ ԱՆԱՐԽԻԶՄ

Լին Ֆարոու*


Ֆեմինիզմը գործի է դնում այն ինչ անարխիզմը քարոզում է: Կարելի է համարձակվել ու պնդել, որ ֆեմինիստները միակ գոյություն ունեցող բողոքող խմբերն են, որոնք ազնվորեն կարող են կոչվել գործող անարխիստներ. նախ, որովհետև կանայք ներդրվում են կոնկրետ նախագծերի մեջ, որոնցից են աբորտի կլինիկաները և աշխատանքին կից մանկապարտեզները, երկրորդ` ապաքաղաքական կանայք հիմնականում հրաժարվում են քաղաքական պայքարի մեջ մտնել աջերի կամ ձախերի, ռեֆորմիզմի կամ հեղափոխության պայմանների ներքո:

Սակայն կոնկրետ նախագծերի հանդեպ կանանց մտահոգությունը և նրանց ապաքաղաքական գործունեությունը չափից մեծ սպառնալիք են հանդիսանում թե´ աջերի և թե´ ձախերի համար, և ֆեմինիստական պատմությունը ցույց է տալիս, թե ինչպես են կանանց ուշադրությունը շեղել իրենց առաջնային խնդիրներից, օրենսդրական շերտում զինվորագրելով և կոոպտացիայի ենթարկելով պաշտոնական ու հաստատված կուսակցությունների կողմից, և տեսականորեն՝ ձախերի կողմից: Այս զինվորագրումը հաճախ մեզ հետ է պահել հարցադրումից, թե ո՞րն է ֆեմինիզմի դիրքը: Ո՞րն է փոփոխություն բերելու լավագույն ռազմավարությունը:

Առաջին իմպուլսը ուղղված կանանց ազատագրմանը տեղի ունեցավ 1840-ականներին, երբ լիբերալները աբոլիցիոնիզմին ուղղված արշավում էին: Մի խումբ պերճախոս քուեյկեր կանայք ակտիվորեն ելույթ էին ունենում ի ազատագրում Հարավի ստրկատիրական համակարգի և շուտով գիտակցեցին, որ կանայք ևս չունեին այն հիմնական իրավունքները, որոնք վիճարկում էին սևերի համար: Լուսի Սթոունը և Լուկրեցիա Մոթը երկուսն էին կին աբոլիցիոնիստներից, ովքեր երբեմն կցում էին որոշ ֆեմինիստական գաղափարներ աբոլիցիոնիստական ելույթների վերջում, անսովորության աստիճան բարկացնելով իրենց լիբերալ ընկերներին: Սակայն կանայք սպառնալիք չէին հանդիսանում այնքան ժամանակ, քանի դեռ գիտեին «իրենց տեղն» ու հիշում էին, թե որ գործն էր «ավելի կարևոր»:

Հետո 1842-ին Լոնդոնում անցկացվեց հակաստրկության համաշխարհային համագումարը և որոշ ամերիկացի կանայք, այլ աբոլիցիոնիստ ներկայացուցիչների հետ միասին, հատեցին Ատլանտյան օվկիանոսը հայտնաբերելու ոչ միայն այն, որ կանայք մերժված են մաս կազմելու համագումարի ընթացքին, այլ ավելի վատ` նրանք հարկադրված էին նստել վարագույրի հետևում: Լուկրեցիա Մոթը և Էլիզաբեթ Քեյդ Սթենթոնը՝ զայրացած լիբերալների հակաստրկության հավաքի կեղծավորության հանդեպ, որը մերժում էր կանանց մասնակցությունը, հենց այդ պահին և այդտեղ որոշեցին վերադառնալ Միացյալ Նահանգներ և կազմակերպվել հանուն կանանց ազատագրման:

Առաջին Կանանց Իրավունքների Համաժողովը տեղի ունեցավ 1848-ին Սենեկա Ֆոլզում, որը միայն երեքօրյա հայտարարությամբ տեղական թերթում գրավեց կանանց ահռելի թվաքանակ. ժողովի վայրը` եկեղեցին, լեցուն էր: Համաժողովի ավարտին հավաքվածները պատրաստեցին Միացյալ Նահանգների «Անկախության հռչակագրի» հիման վրա մեկ այլ բանաձև՝ «Իրավունքների և արժանապատվության հռչակագիրը», որն այս դեպքում Անգլիայի թագավոր Ջորջի փոխարեն ուղղված էր ընդդեմ տղամարդկանց: Այս Համաժողովից հետո, որը համարվում է կանանց իրավունքների շարժման պաշտոնական սկիզբը Ամերիկայում, ֆեմինիզմը արագ թափ հավաքեց թիրախում ունենալով ունեցվածքի իրավունքների և այլ դժգոհությունների հարցերը:

Երբ ամերիկացի ֆեմինիստները որոշ չափով աջակցություն ձեռք բերեցին, լիբերալները սկսեցին անհանգստանալ, թե կանայք իրենց էներգիան ծախսում են կանանց խնդիրների վրա և ոչ այդ ժամանակի կարևորագույն խնդրի` աբոլիցիոնիզմի վրա: Ի վերջո, նրանք պնդում էին, սա «սևամորթների պահն է» և կանայք այդքան նեղամիտ չպետք է լինեն, որ այդ պահին իրենց մասին մտածեն: Երբ վրա հասավ քաղաքացիական պատերազմը այս հռետորությունը ակնարկներից վերածվեց ինքնարդար զայրույթի: Ինչպես կարող էին կանայք այդքան ոչհայրենասեր գտնվել՝ իրենց նվիրելով ֆեմինիզմին ազգային ճգնաժամի ժամանակ: Ըստ էության այդ պահին յուրաքանչյուր ֆեմինիստ Ամերիկայում հետաձգել էր իր ֆեմինիստական գիտակցությունը և իր աջակցությունն էր ցուցաբերում լիբերալների հետաքրքրությանը, համոզված լինելով, որ երբ պատերազմը ավարտվի ու երբ սևերը ըստ Սահմանադրության հավասար իրավունքներ ստանան` կանայք նույնպես կներգրավվեն:

Եռանդուն աբոլիցիոնիստ Սուզան Բ. Անթոնին այդ ժամանակվա միակ ֆեմինիստն էր գուցե, ով մերժեց լիբերալների պահանջը: Նա շարունակեց բողոքել կանանց իրավունքների համար չնայած համախոհների մասնատմանը, ովքեր զինվորագրվել էին աբոլիցիոնիստների շարքերում: Նա պնդում էր, որ երկու պայքարները կարող են համատեղ ընթանալ, իսկ եթե ոչ` կանայք կմոռացվեն պատերազմից հետո: Նա ճիշտ էր: Երբ պատերազմից հետո Կոնգրեսում ներկայացվեց Սահմանադրության 14-րդ Հավելվածը, կանայք ոչ միայն դուրս էին մնացել, այլ նրանց հատուկ ձևով բացառել էին: Սահմանադրության մեջ առաջին անգամ հայտնվել էր «տղամարդ» բառը՝ հստակեցնելու համար, որ «մարդ» բառի գործածությունը համարժեք է տղամարդուն:

Այս հիմնական հարվածն ըննդեմ կազմակերպված ֆեմինիզմին խոչընդոտեց կանանց հետագա իրավական առաջխաղացմանը: Հետո 1913-ին, երբ բրիտանացի կանայք մեկնարկեցին իրենց ռազմական մարտավարությունները՝ պայթեցնելով շենքեր և սկսելով հրդեհներ, մի երիտասարդ ամերիկացի քուեյկեր՝ Ալիս Փոլը, ճամփորդեց Անգլիա ուսանելու և սկսեց աշխատել հռչակավոր Փանքհըրսթ քույրերի հետ: Նա վերադարձավ Միացյալ Նահանգներ մտադրված վերստեղծել սուֆրաժիստների շարժումը և շուտով համոզեց համարյա չգործող Կանանց Ազգային Սուֆրաժիստական Ասոցիացիայի ղեկավարներին վերսկսել սուֆրաժիստների քարոզարշավը Վաշինգտոնում:

Շատ կարճ ժամանակում ոչ այլ ինչի, քան նրա կազմակերպչական և ռազմավարության կատարյալ հանճարեղության շնորհիվ Ալիս Փոլը ստեղծեց բազմախմբակցային շարժում, որն այս անգամ չէր կարելի արհամարհել: Նրա ամենաարդյունավետ ռազմավարությունը Սպիտակ Տան դիմաց քննադատական ազդագրերով պիկետի դուրս գալն էր՝ չեղյալ հայտարարելով սուֆրաժիստների հանդեպ երկրի նախագահ Ուիլսոնի ավտորիտար ու երկերեսանի կեցվածքը, երբ նա միաժամանակ դեմոկրատիա էր քարոզում արտասահմանում: Սակայն մոտենում էր առաջին համաշխարհային պատերազմը և հարթակը նորից գործի էր դրվում ֆեմինիստներին ներքաշելու նպատակով:

Պացիֆիստները կոչ էին անում կանանց ժամանակավորապես հետաձգել իրենց խնդիրը և միացնել իրենց ջանքերը խաղաղության խնդրին, մինչդեռ այդ նույն ժամանակ մեծամասնությունը` պատերազմի գիշատիչները, սկանդալ էին սարքել այն բանի համար, որ կանայք կարևոր պահին «լքել էին» իրենց երկիրը: Նորից կանանց զինվորագրեցին, և նրանք հազարներով հեռացան ֆեմինիստական շարժումից` օգնության հասնելու իրենց մյուս կուսակցություններին, սակայն այնումենայնիվ փոքր, բայց էֆեկտիվ մի խումբ` Կանանց Ազգային Կուսակցությունը, մնաց անհորդոր ընտրական իրավունքի պայքարում:

Դժվար է հաստատել, թե որ կողմն է՝ ա՞ջ թե ձա՞խ, ավելի պատասխանատու ֆեմինիստական ներուժը քաղաքական փոփոխության դաշտում կոոպտացիայի ենթարկելու գործում։ Պատմությունը ապացուցում է, որ նրանց գործադրած մեթոդները նմանատիպ են եղել այն բանում, որ նրանց աներկբայելի համոզմունքը «ավելի մեծ պայքարին» առաջնայնություն տալու մեջ անխուսափելիորեն հանգեցրել է ֆեմինիստական խնդիրների հեռացմանը՝ ասելով, թե դրանք կողմնակի են, ոչ առաջնային: Ներկայիս աֆրոամերիկյան շարժման ու ձախի, որի գերակշռող մեծամասնությունը մարքսիստներ են, վերլուծությունները նույն սիմպտոմատիկ ձևով են կանանց ներառում իրենց ծրագրերի մեջ, այսինքն` երբ «հիմնական» պայքարը հաղթի, այդ ժամանակ կանայք կունենան իրենցը: Կանայք պետք է սպասեն: Կանայք պետք է օգնեն ավելի մեծ պայքարում:

Սև կանանց պոեզիան ինտենսիվորեն կառուցում է սև տղամարդու էգոն ավանդական ձևով` ինքնարժեզրկման միջոցով: Կրկնվող մոտիվը պատմում է սև կնոջ հպարտ տառապանքի մասին սև տղամարդու վերաբերմունքից, ով ապարականացվել է (emasculated) իր սպիտակ տիրոջ կողմից և ուրեմն կարիք ունի գոնե «իր» կնոջ հանդեպ վերադաս զգալ: Կինը խաղում է իրեն հատկացված դերը: Նրա տառապանքները ուղղակիորեն աջակցում են աֆրոամերիկյան (տղամարդու) պայքարին, որը նա դիտարկում է, որպես վսեմ զոհաբերություն: (Ինչպես Ջերմեյն Գրիրն էր առաջարկում, քանի որ կանայք չունեն իշխանություն, որ սպառնան, նրանք չեն կարող «անդամահատվել» ու այդ իսկ պատճառով ոչ ոք չի տեսնում նրանց անուժությունը այլ ձևով, քան որպես բնական մի բան և ոչ ոք չի պատրաստվում պառկել կնոջ ոտքերի տակ քացի ստանալու համար): Մինչդեռ սև տղամարդու անուժությունը ընդամենը ժամանակավոր է, քանի որ նա տղամարդ է և ունի սպիտակ տղամարդու պոտենցիալ ուժը: Նրան պարզապես պետք է կինը, որպեսզի իշխի այնպես, ինչպես սպիտակ տղամարդն է իշխել նրան. այսպիսով նրա կարգավիճակը կվերահաստատվի: Աֆրոամերիկացիները մարտահրավեր նետեցին սպիտակների գերիշխանությանը` գիտակցելով, որ սևը գեղեցիկ է: Նրանք դեռ պետք է մարտահրավեր նետեն սպիտակների ընտանիքի մոդելին` հայրիշխանական ընտանիքը որպես ցանկալի մոդել, և այդ իսկ պատճառով դեռ շարունակում են պահպանել տղամարդու գերիշխանությունը:

Ջուլիեթ Միթչելը մարքսիստ ֆեմինիստ է, ով տիպիկ կոնցեպտուալ ձևով մեկնաբանում է («Կնոջ կալվածք»-ում, 1971) մի խմբի՝ ֆեմինիստների, շատ կոնկրետ բողոքները, ասելով թե դրանք հիմնականում սիմպտոմատիկ են կամ կապ չունեն մեծ պայքարի հետ, որտեղ բոլոր խմբերը մասնակցում են իդեոլոգիաներ կոչվող վերացարկություններին: Ինչպես և կարելի է կանխատեսել, եթե տեսության մեջ հակասություններ են ի հայտ գալիս, Միթչելն անցնում է «ամփոփման»` մի վերացարկում, որը կընդլայնվի այնքան, մինչև ամեն ինչ կհարմարեցվի: Երբ կոնկրետ հետաքրքրության խմբերը, ինչպիսիք են ուսանողները, կանայք, սևերը կամ միասեռները ձևակերպում են իրենց առաջնությունները՝ բխող հենց իրենց իրավիճակից, Միթչելը մեղադրում է նրանց անօգնականորեն կարճատես լինելու մեջ, որ չեն ուզում տեսնել իրենց կարիքները որպես սիմպտոմ: Այն, ինչ նրանք պետք է հասկանան, շարունակում է նա, «ամբողջականությունն» է (“totalism”), բոլոր վերլուծություններին վերջ դնելու վերլուծությունը:
Շահագործված դասակարգի կամ ճնշված խմբի լիովին զարգացած քաղաքական գիտակցությունը չի կարող ինքն իրենից բխել, այլ կարող է միայն ծագել հասարակության բոլոր դասակարգերի փոխհարաբերությունների (և գերիշխող կառույցների) գիտելիքից: . . . Սա չի նշանակում միանգամից ըմբռնել այն եղանակները, որոնցով մյուս խմբերը և դասակարգերը շահագործվել կամ ճնշվել են, բայց նշանակում է «ամբողջական» (“totalist”) հարձակում անել կապիտալիզմի դեմ, որը կարող է հանգեցնել այլ ճնշված խմբերի հետ սոլիդարության պահանջի գիտակցություն:
Միթչելը հեշտորեն կարող է մեղադրվել հղացական իմպերիալիզմի մեջ, հաշվի առնելով որ իր գործածած «ամբողջական» տերմինը ծառայում է ավելի փոքր տեմիններ խժռելուն` իր բուն մարքսիստական գաղափարի իշխանության ներքո` նվազեցնելով դրանք երկրորդական դասի: Ըստ Միթչելի, իրենց հետաքրքրություններին իրենց ձևերով արձագանքող անհատական խմբերը պետք է սովորեն տեսնել ուղին և զոհաբերել: Միթչելի գաղափարը, թե նրանք պետք է հրաժարվեն իրենց անհատական խնդիրներից ամբողջի շահի համար` վերացարկություն է, որը դադարեցրել է ներկայացնել որևէ հետաքրքրություն առհասարակ, քանի որ այնքան ընդարձակ է, որ ոչ մի կերպ չի կարող առնչվել բազմազան հետաքրքրությունների հետ:
Ամբողջական դիրքորոշումը այդ գիտակցության նախապայմանն է, սակայն այն պետք է բազմազանեցնի իր իրազեկության սահմանները կամ իր դուրս ընկած քթից այն կողմ չտեսնելով՝ խրվի սև շովինիզմի ցեխի մեջ, որը աշխատավոր դասակարգի էկոնոմիզմի ռասայական և մշակութային համարժեքն է:
Միթչելի գաղափարները անվավեր են դարձնում անհատականության բոլոր դրսևորումները ճիշտ այնպես, ինչպես կազմակերպված ձախերն ու աջերն են պատմականորեն զինվորագրել կանանց իրենց շահերի համար աշխատելու: Երբ կանանց հորդորում են լինել «ամբողջական», դա նույնն է երբ քաղաքացիներին համոզում են լինել «հայրենասեր»: Մեզ խնդրում են մի տեսակի նահապետականությունից (paternalism) անցնել մեկ այլ տեսակի նահապետականության: Մեզ խնդրում են համաձայնվել ստորակարգային մետավերլուծության հետ, որը չենք կարող համարել, թե ունի՝ ամենահեռավոր ձևով անգամ, որևէ կապ մեր անմիջական բողոքի հետ: Այն ինչ լավ է բոլորի համար, ենթադրաբար պետք է լավ լինի յուրաքանչյուրի համար:

Ամբողջականության տեսիլի սպառնալիքի տակ մենք կանչված ենք արդարացնելու և հիմնավորելու մեր հետաքրքրությունների վավերականությունը, այսինքն՝ դադարեցնելու հետապնդել մեր խնդիրը և ներքաշվելու այն պաշտպանելու համար ուշադրությունը շեղող ցանցի մեջ: Մենք այնքան ենք վարժեցված մտածելու, որ մի խմբի շահերը ավելի կարևոր են, ավելի հիմնական, քան մյուսինը, որ ինքնահիմնավորման թակարդն ենք ընկնում, փոխանակ հարցականի տակ դնենք մի խումբը մյուսի դիմաց հանելու իմաստը:

«Ամբողջական» մոտեցումը ոչ միայն խառնաշփոթ է առաջացնում, թե որ խնդիրն է առաջնայինը, այլև առաջարկում է, որ երբ խնդրի էությունն ամբողջական է, ուրեմն լուծումն էլ այդպիսին պետք է լինի, որը մեզ բերում է այնտեղ, որտեղ միշտ խցկել են կանանց: Խմբերը կարող են գործել «բոլորս միասին ենք» պատրանքի ներքո այնքան ժամանակ, քանի դեռ նրանք տեսականացվում են, ինչպես, օրինակ, Ամերիկայի քաղաքացիական պատերազմից առաջ ֆեմինիստներին տրված խոստումները: Երբ հարցը գալիս է այս վերացականորեն ձևավորված իրավիճակի մասին կոնկրետ ինչ-որ բան անելուն, հնարավոր չէ հեշտորեն փնտրել ու ոչնչացնել «ամբողջական» թշնամուն: Լուծումները, կարճ ասած, անխուսափելիորեն ենթադրում են կոնկրետ նախընտրություններ` ինչ պետք է արվի սկզբում և ում համար: Այսպիսով խնդիրը, որ կկարողանա ուրիշներին ամենաազդեցիկ ձևով համոզել, ներքաշել, կստանա առաջնություն և մյուսները կսպասեն: Կամ այդպես, կամ էլ ամբողջական լուծումը այնքան ցրված կլինի, որ մոբիլիզացված էներգիաները չեն կարողանա օգնել և ոչ մեկին: Կանայք երկու դեպքում էլ տուժում են, երբ տեսնում են սեքսիզմի դեմ իրենց պայքարը ցանկացած մեծ պայքարի ներքո: 

Եթե ֆեմինիստական պայքարը կողմնակի կամ երկրորդական չէ այլ քաղաքական շարժումների հանդեպ, ուրեմն ինչպե՞ս կարելի է այն նկարագրել:

Քանի որ կանանցից շատերը իրենց կյանքի գոնե մի մասը ապրում կամ աշխատում են տղամարդկանց հետ, նրանք ի տարբերություն մյուս խմբերի արմատապես այլ մոտեցում ունեն իրենց խնդիրների նկատմամբ կապված այն բանի հետ, որը սովորաբար կոչվում է «կեղեքում»: Քանի որ կինը առհասարակ հետաքրքրված է տղամարդկանց հետ անձնական կամ մասնագիտական նպատակներով հարաբերություններ պահել, խնդիրը չի կարող միայն նվազեցվել կամ տեղայնացվել տղամարդկանց շուրջ: Դա նախ կնշանակի նրանց հեռացումը իրավիճակից որպես լուծում, որն իհարկե չի բխում կնոջ շահերից: Բացի այդ, հարցն այստեղ ամենևին խնդրի դրդապատճառի վրա կենտրոնանալը չէ: Կոնֆլիկտը պետք է կենտրոնացնել ոչ թե մարդկանց վրա, այլ այն վարքագծի, որը տեղի է ունենում նրանց միջև:

Այստեղից հետևում է, որ կանայք, քանի դեռ նրանց համար շահավետ է տղամարդկանց հետ հարաբերություններ պահելը, պետք է իրենք իրենց դրությանը մոտենան լրիվ ուրիշ, անհրաժեշտորեն իրավիճակային (situationist) հիմունքի վրա: Նաև հետևում է այն, որ ֆեմինիզմի էներգիաները պետք է կենտրոնացած լինեն խնդրի վրա, այլ ոչ թե մարդկանց (կամ պայքարի): Շեշտադրումը չպետք է ուղղված լինի մենք-ընդդեմ-նրանց ոճով մրցակցության վրա, թիրախում ունենալով որոշակի արտոնություններով ինչ-որ առասպելական կեղեքողի կերպար, այլ հնարավորինս կողմերին իրար դեմ հանելուց խուսափելու վրա: Օրինակ, եթե սեռերի միջև արդեն գոյություն ունի մրցակցային իրավիճակ, կարատե սովորելը միայն կսաստի (երկու կողմերում էլ) զինուժերի կուտակմանը. պայքարի պայմանները չեն փոխում ուժի հավասարակշիռը երկու կողմերում:

Ֆեմինիզմը որպես սիտուացիոնիզմ կամ իրավիճակայնություն նշանակում է մշակված սոցիալական վերլուծություններն ու մարքսիստական առաջին պատճառներն ավելորդ կլինեն, քանի որ փոփոխությունները կբխեն իրավիճակներից, որտեղից էլ առաջանում են խնդիրները. փոփոխությունը կլինի յուրօրինակ ըստ մարդկանց անհրաժեշտության, ժամանակի և տեղի: Այս մոտեցումը հիմնականում համարվել է ոչ հանրաճանաչ, քանի որ մենք չենք հարգում անհատական խնդիրներ լուծելու ձևը կամ դժվարանում ենք կամ էլ երկուսը միասին: Մենք բնութագրում ենք այս մտահոգությունները որպես չնչին, եթե դրանք անմիջապես չեն նույնացվում որևէ լայնամասշտաբ հետաքրքրության/շահերի հետ կամ եթե այդ մտահոգությունները չեն համընդանրացվում «ավելի մասսայական վիճակի սիմպտոմի» հետ: «Արական շովինիզմից» խոսելը նույնքան անարդյունավետ է, որքան «կապիտալիզմի» քննարկումը, քանի որ ապաստանելով բացատրության հետևում, մենք էֆեկտիվորեն հեռացրել ենք մեզ խնդրից և դրա հետ անմիջապես հարաբերվելու անհրաժեշտությունից կամ հակազդելուց: Նման տեսական գերարտիկուլացումը ստեղծում է այն պատրանքը, թե մեկն արձագանքում է վճռական իրավիճակին առանց հասկանալու կամ ընդունելու իրականում այդ իրավիճակում մասնակցելու հանգամանքը:

Ֆեմինիստներին սկզբում մեղադրում էին, թե նրանք չունեն մեկ ընդգրկուն տեսություն և փոխարենը ունեն բազմաթիվ մանր դժգոհություններ: Սա մեդիայում մեծ զվարճանքի առարկա էր դառնում, քանի որ չկար լայնամասշտաբ կառուցվածքային և տեսական կապ այնպիսի բաների միջև ինչպես, ասենք, ամուսնացող կնոջ իր ամուսինու ազգանվան տակ հանդես գալը, կամ ձրի մանկապարտեզների պակասը, կամ «կին» բառի փոխարեն համառորեն «աղջիկ» բառի կիրառումը, կամ էլ կանանց համար աշխատանքի անարդար/շահագործող պայմանների տարածումը: Փոխանակ այս բազմազանությունն ընկալվեր որպես դիմացկունություն, այն ընկալվում էր որպես թուլություն: Կանխատեսելիորեն որոշ մարքսիստ ֆեմինիստներ՝ իրենց վրա վերցնելով մեղադրանքը, դարձան խնդրի ջատագովներ և ֆեմինիզմը դարձրեցին տեսականորեն հարգարժան դիսկուրս, տեղակայելով կանանց խնդիրները «վերարտադրողականության գաղափարախոսության» և այլ նմանատիպ անորոշ հասկացությունների շուրջ:

Ֆեմինիզմն ավանդորեն փորձել է գտնել տվյալ ժամանակաշրջանի կարիքներին համապատասխան «պահի համար անհրաժեշտ» լուծումներ, այսինքն կենտրոնացած ընտանիքի, համայնքի կամ ընկերների շուրջ: Սակայն եղել են որոշ ոչ-սկզբունքային, իրավական, լայնորեն հրապարակված (ինչպես նաև տեսական) փորձեր՝ կանանց շարժումը հանրայնացնելու գործում:

Օրինակ` վերջերս ես և մի քանի ընկերներ ներգրավված էինք ամուսնալուծության շուրջ ֆեմինիստական կոնֆերանս կազմակերպելու գործում: Մենք գտանք մի քանի բանախոսներ, ովքեր կներկայացնեին թե ինչպես ամուսնալուծվել և իրավաբաններ, ովքեր անվճար խորհրդատվություն կտային դրա կարիքն ունեցող կանանց: Կազմակերպել էինք զանազան արհեստանոցներ (workshops) բոլոր նրանց համար, ովքեր ամուսնալուծության գործընթացի մեջ էին կամ մտադրված էին ամուսնալուծվել: Համայնքից շատ կանայք եկան՝ հետաքրքրված խնդրի վրա կենտրոնացած թեմայով. կանայք, ովքեր հավանաբար իրենց չէին նույնացնի ֆեմինիզմի առեղծվածային հղացքի հետ: Բոլորը մասնակցեցին մեծագույն ոգևորությամբ, իրար հետ խորհուրդներ, հեռախոսի համարներ, և իրավաբանների անուններ փոխանակելով: Ոմանք հուզվեցին արհեստանոցների ընթացքում` զարմացած այլ նմանատիպ դրության մեջ հայտնված կանանց աջակցելու պատրաստակամության վրա:

Կոնֆերանսը սահուն էր ընթանում, երբ Կանանց Ազգային Կազմակերպությունից մի բանախոս ներկայացրեց ամուսնալուծության վերաբերյալ պաշտոնական ազգային դիրքորոշումը և կազմակերպության ապագա ծրագրերը: Այնտեղ ներառված էր մի առաջարկ, ըստ որի զույգերը պետք է մինչ ամուսնանալը քննություն անցնեին, որպեսզի միայն որակավորված մարդիկ մասնակցեին օրինական պայմանագրին: Ըստ երևույթին, նրանք ովքեր չանցնեին օրենսդիրների կողմից պատրաստված քննությունը չէին խրախուսվի և այդպիսով կկանխվեին ապագա ամուսնալուծությունները:

Բացի բացահայտ մոլորությանը հավատալու, որ նոր օրենքները կփոխեն այն ինչ եղած օրենքներն են ստեղծել մարդկանց իրենք իրենցից պաշտպանելու համար, Կանանց Ազգային Կազմակերպության առաջարկը ցույց է տալիս ամբարտավան, մոնոլիտ ձևով կանանց ազատագրման խնդրի լուծման փորձը, որը շատ նման է մարքսիստ Բրանկա Մագասի «մշակույթը զավթելու» ձգտումին: Ազգային օրենքի միջոցով մարդկանց զինվորագրելու մղումը նման է հեղափոխության միջոցով իշխանության բալանսի փոփոխման մղումին: Ցանկացած տիպի լայնամասշտաբ փոփոխություն կգտնի իր պատճառաբանությունը՝ սպասարկելու իր իսկ վեհանձն ավտորիտարիզմին: Ավելին, յուրաքանչյուր կողմ հայտարարում է, որ այն ինչ լավ է բոլորի համար՝ լավ է մեկի համար, ըստ որի ցանկացած միջոց կարելի է օգտագործել հեղափոխության ձգտումները կորպորացիայի մոդելով խթանելու համար:

Այս դիպվածական լայնամասշտաբ առաջարկները մարդկանց հավատացնում են, թե գոյություն ունի ոչ-իրավիճակային Կանանց Ազատագրական Շարժում՝ ազգային բարեփոխումների համար միաձայն աղմկող մի իսկական բանակ: Զանգվածային լրատվամիջոցները դա հավերժացրեցին: Բայց ֆեմինիստական շարժում որպես այդպիսին գոյություն չունի: Ֆեմինիստները զբաղված էին իրենց համայնքային նախագծերով, աշխատելով ընտանիքների, համայնքների, աշխատավայրերի շրջանակներում՝ կենտրոնացած իրենց համար պատկեր կամ ինքնություն կերտելու վրա: Բացի այդ, մեկ շարժման պատկերը կամ սկզբունքն անարդյունավետ է, կանանց անընդհատ ստիպելով համեմատել իրենց կյանքն այդ պատկերի հետ և հսկել ապրելակերպերն ու աշխատանքը՝ տեսնելու համար, թե արդյոք այն համապատասխանում է «ՇԱՐԺՄԱՆԸ»:

«Շարժումն» էլ իր հերթին է քննադատվում ոչ սերտ կապակցված լինելու և ծրագիր չունենալու մեջ: Այդպես էլ կա: Իմաստը հենց դրանում է: Ֆեմինիստները իրականացնում և կիրառում են փոփոխությունը բազմազանության միջոցով, որն էլ իրենց ուժն է: Այդ նույն պատճառով ֆեմինիզմը չունի առաջնորդ «լեյտենանտի» իմաստով: Առաջնորդելու կարիք չկա: Մենք հեղափոխություն չենք պլանավորում: Կանայք իրականացնում են այն ինչ կարող են, որտեղ որ կարող են: Մենք միասնական չենք, քանի որ կանայք չեն տեսնում իրենց որպես ուրիշ դասակարգի դեմ պայքարող մի դասակարգ: Մենք չենք նախատեսում մոբիլիզացնել կանանց ազատագրման բանակ տղամարդկանց բռնակալության դեմ:


Թ ա ր գ մ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն ը   ը ն թ ա ց ք ի   մ ե ջ   է   ==>


Նկարը՝ Միրիամ Քլայն Սթահլի
Անգլերենից թարգմանեց Արփի Ադամյանը
____
* from Dark Star Collective, Quiet Rumours: An Anarcha-Feminist Reader. Edinburgh: AK Press, 2002.

January 1, 2012

GRAVITENSION