A review in Ianyan

By Nora Kayserian

The importance of the content and publication of this book is multi-layered. It brings to light a variety of issues that are considered taboo in our communities, even in so-called “progressive” ones. The mere fact that a book is even published about queer Armenians is rare in Armenia, where homosexuality, punished throughout and after the collapse of the Soviet Union, was decriminilaized in the South Caucasus country in 2003, though the stigma remained. In Armenia, LGBT folks live in a hateful and intolerant environment where they experience harassment regularly and are seen as a threat to the nuclear family.

Although in some Armenian diasporan communities the discrimination is not as explicit, the voice of LGBT Armenians are often ignored and overshadowed by “more pressing issues.”

Read the rest of the review here.

Հարցազրույց «Հետք»-ում

Անի Հովհաննիսյան

Այս կոլեկտիվի հետ զրույցի շարժառիթը հանդիսացավ նրանց կողմից հրատարակված «Տարօրինակված է. ինչ անել Xցենտրիկ արվեստի հետ» գիրքը, սակայն հարցազրույցում տեղ են գտել մի քանի այլ հասկացություններ եւս, որոնք տարօրինակվել են գրքի հեղինակների կողմից:

 [. . .]

լուսինե թալալյան - Երբ խմբում ես աշխատում, մի շատ կարեւոր բան կա. հաճույք ստանալը մյուսների աշխատանքից: Սա մի բան է, որ արվեստագետները միշտ չեն անում: Մեր խմբում դա ինձ շատ ոգևորում է: Նաև շատ կարևոր դեր ունի քննադատությունը, որը այս դեպքում ոչ թե հուսահատեցնում է այլ ավելի ոգևորում:

Հարցազրույցն ամբողջությամբ կարդացեք այստեղ։

()

ԳՐԱԿԱՆ ԲԱՑԱԿԱՅՈՒԹԻՒՆ

Իշխան Չիֆթճեան

Սփիւռքի ներկայ գրական ընդհանուր մթնոլորտին, յատկապէս բանաստեղծական ու գրական քննադատական ձգտումներու, ուղղութեանց եւ տրամադրութեանց պիտի անդրադառնայ այս ակնարկը: Ակնարկ մը իբրեւ անդրադարձ՝ անդրադառնալ, դառնալ այն կողմ, որ թերեւս չկայ, քանի անոր բացակայութիւնն իսկ շարժումն է այս գրութեան: Դառնալ քան խորանալ մանրամասնութեանց մէջ: Խորութիւններ ու երկարաձգումներ հաւանաբար ուրիշ առիթներով գան: Շատ մը կէտերու մէջ նաեւ Հայաստանի ներկայ գրականութեան կրնայ վերաբերիլ այս գրուածքը: Այս իմաստով Հայաստանն ու Սփիւռքը լաւ կը հասկնան զիրար:

Ժամանակընկէց շրջան

Այսօր ամէն բանաստեղծ կատարելութեան մը մէջ բանտուած է ու խուլ: Յարատեւութիւնը շփոթուած է առաքինութեան մը հետ, առանց հարցնելու թէ ի՞նչ որակի յարատեւութեան մասին է խօսքը: Ի վերջոյ յաւերժութիւնը իբրեւ «հայկական առաքինութիւն» կը կրկնենք, արդէն շատոնց առանց ամօթի: Գրելու համարձակութիւնը աստիճան մըն է, բարձրութիւն մը չէ: Գրել շարունակելը թերեւս յարատեւութեան ջիղի մը մասին կը վկայէ – շնորհք մը չէ: Թուղթ ու գիրք քով-քովի շարելը երբեմն թերեւս յամառութիւն է միայն: Ողողել էջերը – բայց ինչո՞վ: Ողողելու՞ն՝ երեւոյթի՞ն վրայ կեդրոնանանք թէ՞ բովանդակութեան որակին: Ողողելու արարքը, արտադրումը մեքենականութիւն մըն է, որ շարունակականութիւն կ’ապահովէ: Եւ երբեմն պէտք է, բայց ոչ՝ նպատակ: Արագութեան դարը կրնայ շատ դիւրաւ անառակութեան տանիլ, անոր լաւ եւ գէշ կողմերուն: Գրեմ-անցնիմ: Ժամանակին յարմարի՞լ թէ՞ ժամանակին անուն տալ, զգալ անոր նրբութիւնները, լսել անոր ձայները: Ժամանակին մէջէն խօսիլ:

Միջակութիւններ կ’արտադրուին, բանաստեղծներու աճը շատ զօրաւոր է, (գրական) թերթերը լեցուն են միջակութեանց տարբերակներով, բանաստեղծները անզօր են իրենց արտադրութիւնը ներկայացնելու, հոն գրական քննադատութիւն բացարձակապէս գոյութիւն չունի, բացի յաւուր պատշաճի անհամութիւններէ, որոնք ի զօրու են քանի մը անյօդ նախադասութիւն, ոչ սակայն միտք քով-քովի դնելու, գրական քննարկումը կռուի հետ կը շփոթուի, երանի ըլլայ գրական մակարդակի կռիւ. ու այս բոլորէն կը տուժէ գրականութեան մը կեանքը, կենսունակութիւնը:

Հայերէնի նախնական ու երբեմն նոյնիսկ անկար գիտութիւն մը կը փրկէ, իբր թէ կը փրկէ նորելուկ բանաստեղծներու փաղանգի մը գոյութիւնը, որ մէջտեղ ինկած է Լիբանանի եւ Սուրիոյ գաղութներուն մէջ: Երեւոյթը, թէ նոր անուններ կան հրապարակի վրայ, կրնայ մխիթարութեան մը խաբկանքը բերել: Քանի լեզուն արտադրող մէջտեղ կը դնէ, ուրեմն դեռ ուժ մը ունի, կը խորհինք յաճախ: Որպէսզի մասամբ իմացուած լեզուին թերեւս ուժական իմաստ մը կարենայինք տալ այս ձեւով: Գուրգուանքի՝ «նորերուն» նկատմամբ գուրգուրանքի պակասի մասին կը խօսուի կամ կը գրուի, եւ ոմանք պաշտպանողական դիրք կ’առնեն, Քաջ-Նազարի պատերազմ ալ կը մղեն, նախ՝ իրենք իրենց դէմ, որովհետեւ թիրախներու ճանաչման դժուարութիւն ունին, ու իբր թէ նորերը կը պաշտպանեն: Իսկական գրական հետաքրքրութիւն, նորերով կամ հիներով, գոյութիւն չունի: Հետաքրքրութիւն չի նշանակեր բանաստեղծական գիրք տպել, տեղ տալ, լսել. հետաքրքրութիւնը կը սկսի հոն միայն, ուր երկխօսութիւն ու քննարկում, բանաւոր ու գրաւոր, տարբեր ճակատներու բախում գոյութեան կու գան: Գրականութիւնը լուրջի առնող մարդիկ տարիներով կը վիճին գրական հարցերու մասին: Գրական խնդիրներու երկայնքին կ’ապրին: Անոնց քովն ի վեր է իրենց գոյութիւնը: Մինչեւ որ եզրայանգումներու գան: Ու եզրայանգումները կը յաջորդեն իրարու:

Միջին արեւելեան մամուլը «նորարարութիւն» բնորոշումը կը գործածէ, գուցէ տասնամեակներէ ի վեր, առանց այդ բնորոշման աստիճաններն ու նրբութիւնները սահմանելու: Սկզբնական շրջանի մը եթէ ան զայն գործածողներուն աչքին ժխտական գունաւորում ունէր (ու թերեւս կարգ մը ուղեղներու համար մինչեւ հիմա ալ ունի), հիմա զգուշութեամբ մը անոր կը տրուի դրականամերձ երանգ մը: Նոր արարեալը իբրեւ այդպիսին գէշ չէ՝ կ’ըսուի ու կը մտածուի: Կարգ մը մօտեցողներու համար Իսթանպուլահայ արդի բանաստեղծութիւնը տիպարային օրինակն է նորարարութեան, իմա հոս՝ արդիականութեան: Արդիականութիւ՞ն կ’ուզէք, տեսէք, կայ փորձը ի Պոլիս: Գոնէ Զահրատի մը կիկոյաբանութիւնը «հասկնալի» է, ըստ այսպիսիներուն: Հասկնալուն չի տրուիր սակայն իմաստներ ունենալու կարելիութիւնը: Ընթերցողը կարծէք բնական իրաւունք մը ունենայ հասկնալու եւ հասկնալը ըլլայ միաձեւ ու մի: Ընթերցողական զգայնութիւն մը կայ, պէտք է ըլլայ, որ հասկնալը կը զարգացնէ:

Հոս գրական միջին մակարդակ մը ներկայացնելը քաջագործութիւն եւ նպատակայարմար պիտի չըլլար, բայց չի դադրիր ան պէտք մը ըլլալէ: Կը կարդանք երբեմն արեւելահայերէն դարձող կիսարեւմտահայերէնի անկեալ լեզուով տողեր: Բռնի ուռեցուած բառերու ու կէտադրական նշաններու պայթումներ, ինքնակործան խիզախումներ: Ուշացած ու լլկուած յեղափոխութեան մը բառապաշար: Չպեղուած, չկարդացուած, չտեսնուած բառերու թափուելիք կրկնութիւն: Գիտական կամ հոգեբանական բառապաշարի ու ակնարկութեանց գործածութենէն մեկնած գիտոսիկութեան հանդիսադրում: Բովանդակային մակարդակի մը վրայ կ’ունենանք հետեւեալ պատկերը.- կամ ելեւէջ մը ալեկոծ՝ պարտութեան կամ տխրութեան յաջորդող յաղթանակ կամ ուրախութիւն, առնելով ամենէն տափակները օրինակներուն. կամ հարթ գաղափարներու թաւալք, ուր բարձրութիւններ ու խորութիւններ չեն բացայայտ, ետ ու առաջ չկայ, այլ հաւասարութիւն. կամ հերոսական ոգիի մը պատասխանող ասք՝ յեղափոխաշունչ, ոչ գիւտ կամ որոնում, այլ արդէն ծանօթի տարբերակային վերարտադրութիւն: Կամ ալ սիրալիր մեղկութիւն՝ սիրային ոլորտի մէջ թափառող: Տեղ մը՝ Իբր-թէ-կեղծ-Վ.-Օշականութիւն մը: Կեղծը պիտի ունենար գոնէ Օշականի հարցերուն փոխադրութիւնը, օրինակումը ու ապա՝ վերափոխումը: Իբր-թէ-կեղծը չի դառնար իսկ անոր հարցերուն շուրջ, անոնց տագնապի հասկացողութեան հանդէպ կը մնայ միշտ անզօր: Լեզուին հանդէպ անփթութիւնը յաճախ ներկայ է:

Սկսնակի հովեր են ասոնք երբեմն, «բուսաւ-հասաւ»ներու խումբ մը, բնական, Մեծարենցեան «ճամբէն»ի կրկնութեան ճամբաներէն: Իսկ երբ «բանաստեղծութիւն» կամ «քերթուած» բառերը կը խուժեն դէպի գրուածքը, պահ մը եթէ մոռնանք ու հանգիստ թողունք՝ երգ ու երազ, հոգի ու ոգի, սէր ու խէր ու նման բանաստեղծա-անբանաստեղծական եզրեր, կը յայտնուի գիտակցութիւնը քերթուած մը գրելուն, որ միայն ցուցական հանգամանք մը ունի կատարուած փորձերուն մէջ յաճախ:

Մխիթարիչ հետաքրքրականը նորերուն մօտ հայաստանեան կոպիտ հայրենասիրութենէն մասնակի շեղումն է, գէթ ներկայիս. ճիշդ, թերեւս բնազդով մը, շեղում մը, միակ այն վտանգով, որ սա շեղումը երթայ ու քսուի իսթանպուլահայ բանաստեղծական ափերուն: Զի ոմանց համար քերթողաբար «փիլիսոփայել» կը նշանակէ միմիայն Պոլսոյ մերձենալ: Դպրոցական փակում մը ունի իսթանպուլահայ արդի բանաստեղծութիւնը: Ոչ ժխտական յատկանիշ, ոչ ալ անպայման առաւելութիւն:

Ի՞նչ կը փնտռենք: Ազդեցութիւն՝ ազդել ու ազդուիլ մայրերակներէն (իւրաքանչիւրը նախ կը փնտռէ, կը ստեղծէ իր մայրերակը), տպաւորութիւն, կապկելու, կրկնելու, կռուելու ու տարուելու շնորհք: Ճարտարութիւն, օրինակելու գիտութիւն, բերուած կամ մասամբ ինքնագիւտ, իւրացնելու տաղանդ: Արձագանգելու փորձարկում: Յիշելու, միտք պահելու ուշիմութիւն: Արթնութեան ու հսկողութեան, ուշադրութեան, նկատողութեան, սեւեռումի զարգացում: Յարատեւ, բայց յառաջացող փորձարկում՝ փոխանակ արտադրողական անսրբագրելի ինքնապարտադրանքի: Ո՞վ դրած է այդ չշալկուած բեռը: Լեզուին իմացումով եկած առճակատում անոր հետ: Անոր կարելիութեանց վերաբերում: Ընթերցումով կրնային գալ այս բոլորը: Խաբուելու եւ խաբելու կարողութիւն: Աճպարարութիւն: Կեղծի ու իսկատիպի շրջում, հաւասարում, ետառաջութիւն կամ տակնուվրայութիւն՝ իմաստի, բառաշարի: Խզում ու մեկնում: Բացակայութիւն:

Նաեւ ու մանաւանդ՝ գրուող բանաստեղծութեանց բազմամակարդակ ընթերցումը հեղինակներուն իսկ կողմէ:

Պիտի ըլլան բոլոր կարգի ու սարքի գրողները: Կան միջին տարիքէն անդին անցնողներ ու նորապսակներու շարք մը: Այսօր միջին տարիքի շուրջ դարձող բանաստեղծներու փաղանգ մը կայ, որ չի կրնար ընդունիլ, որ (ընդհանուր բանաձեւումով մը ըսած) առաջին քանի մը հրատարակութենէ ետք, դէպի ինքնահաստատում գացած, ահաւոր վայրէջք մը նշող «երկրորդ կիսու» երկրորդական հատորներ կը հրատարակէ ան, ինքնահաստատումը դնելով մնայուն փնտռտուքի մակարդակին վրայ ու ասիկա շատ արտաքին ձեւով մը, ոչ էութենական: Ասոնք կը մնան կողմնակի փողոցներու կարգավիճակին մէջ: Կրնայ պատահիլ նոյնիսկ, որ ամենէն ինքնահաստատ բանաստեղծն անգամ փորձուի տկար քերթուածի մը հրատարակութեամբ զարմացնել: Նման վրիպումներ հասկնալի են տեղ մը, սակայն այս տեսակէն՝ հատորի մը հրատարակութիւնը արդէն բանաստեղծական գիտակցութեան մը պակասը կամ խաթարումը կը յիշեցնէ: Խեցբեկում ու ներքին ուժական ջլատում: Արտադրութիւն մը այսպէս՝ արտահանում ու արտաքսում աւելի:

Հոյլ մը, որ ինքն իր վրայ կը դառնայ, կը գալարուի ու հետաքրքրական, իմա՝ խոստմնալից մեկնարկով ճամբայ ելած, հիմա միջին տարիքի գրողներ, սմքած տողեր կ’արտադրեն, վեր կամ առջեւ չ’արձանագրուիր, այլ աստ ու անդ լոյս տեսած անկողմնորոշ քերթուածներ հատորի տակ կը վազեն հաւաքուիլ եւ մարմաջը պատասխան կը ստանայ՝ հատոր մը դրինք հրապարակ: Մէկ հատոր աւելի բանաստեղծ ըլլալ:

Լռել գիտնալ, սուզուիլ տարիներու փորձառութեանց մէջ: Տարիներ ու տասնամեակներ կը յատկացուին գրական գործերու երկնումին համար:

Երեւոյթին գէթ մատնանշումը կը կատարուի այստեղ ու ընթերցողներէն անոնք որոնք իրենք զիրենք կը վերագտնեն երեւոյթին հորիզոնին՝ կրնան օգտուիլ:

Գրական (մ)ամուլ

Զուտ գրական մամուլի բացակայութիւնը ընդհանրացած երեւոյթ մըն է հայկական մակարդակի վրայ: Մշակութային որակի լրջօրէն հետամուտ հանդէսներն իսկ միշտ կիսագրական եղած են, գեղարուեստը երբեք առանց անտեսելու՝ «Ոստան», «Նաւասարդ» կամ «Մեհեան», «Անդաստան», «Մենք» ու մինչեւ «Ահեկան»: Զուտ գրականութիւն թերեւս չի շալկեր հայ մտքի միջավայրը, պայմաններու կամ սովորութեան բերումով: Միշտ զուգորդում կը փնտռէ, կը սփռուի: Ասիկա երեւոյթ է, որ աւանդութիւն մը կը կազմէ: Գրական զտումը կրնար անշուշտ մասնագիտական նեղմտութիւն ու մինչեւ կարելիութեանց սահմանափակում ալ ափ առնել: Հոնկէ, նեղութենէն կարելի ըլլար հաւանաբար սկիզբի մը անցնիլ, բացուիլ այլապէս: Փորձը չէ եղած՝ որ գիտնանք:

Գրական մամուլի աննկարագիր բնութիւնը ամէն քայլի կը զգացուի: Քանի քիչ գրող ունինք, ուրեմն պէտք է ամէն ինչ տպենք ու ամէն ինչ տպել կը նշանակէ ըստ երեւոյթին՝ քաջալերել: Մերժել գիտնալը կապ պիտի ունենար լրջութեան հրաւէրի մը հետ:

Գրական թերթ մը այսօր համաբնոյթ է գրական ժողովածոյի, «ծաղկեփունջի դրութիւն» կը կոչեն ոմանք:

Գրական կոչուած թերթերու խմբագրական կազմեր – եթէ յաճախ յիշատակուած անունացանկեր իմաստ ունին – , պարտքին տակ կը գտնուին ուղարկուած աշխատակցութիւն-կտոր մը մերժելու եւ մերժումին պատճառն ալ բացատրելու: Գրական թերթ մը յանուն չեմ գիտեր ի՞նչ գաղափարաբանութեան հիւանդանոցի կամ քարիթասի գործ ստանձնելու կը նուիրուի: Որպէսզի հայերէն լեզուով գրող ըլլայ՝ հարկ է գուրգուրալ անմակարդակ եւ սխալ հայերէն գործածողներու վրայ: Ախ ըլլայի՜ն մնայուն հանդիպումներ, ուր այս հարցերը քննարկուէին, հեղինակները իրենց երկերով հրաւիրուէին եւ յաւուր պատշաճի ձեւակերպութիւններէ անդին վէճ ու խնդիրներու բանաձեւում կատարուէր, յարգելով խօսքի մշակոյթի մը օրէնքները: Երկխօսութեան համար մեկնակէտերու հաւասարութիւնը կամ նմանութիւնը, մարդոց զարգացման համեմատելիութիւնը նախադրեալներ են, սակայն անոնք ալ յարատեւ խօսքին մէջ կրնան հասուննալ: Խօսքին յարատեւութիւնն ալ շատախօսութիւնը չէ, այլ՝ կրկնութեան պարագային, մէկ քայլէն միւսը անցնող, մէկէն երկուքին մեկնող ընթացք մը, որ չ’արգիլեր ետդարձներ, բայց կենսունակ շարժում է: Վերադարձը: Մտածուած վերադարձը:

Գրական քրոնիկի մը ներկայութիւ՞նը թերեւս օգտակար ըլլար:

Պարոնեանին հետեւողութեամբ ու շարունակելով իր խօսքը, ազատ մէջբերումով մը ըսենք՝ էշը երբ փողոցը զռայ՝ ներքին լուրերու կարգ կ’անցնի իր արտաբերածը, երբ Պատրիարքարանը զռայ՝ ազգային լուրերու (այս գալիքն է մեր աւելցուցածը՝), իսկ երբ գրական մամուլին մէջ՝ գրականութեան կարգ:

(Գր)ական մօտեցում

Չափանիշներու չգոյութեան եւ անոնց անկարեւորութեան տագնապ մը գոյութիւն ունի: Գրախօսականներ ժամանակ չունին չափանիշի հարցեր դնելու: Կամ կը գովեն կամ կը պատմեն, կը կրկնեն արդէն գրուածը, տարբեր բառերով վերարտադրելով զայն: Աժան ու անհամ: Կրկնաբանող գրական քննադատութիւն մը, ինքն իր մէջ դարձող գրական վերլուծում իբրեւ, որ կը խափանէ քննադատութեան դարձող ու դառնալով յառաջ գացող կարելիութիւնը: Գրական կտորին շուրջ դարձող, անոր ըսածները տարբեր բառերով վերարտադրող, կրկնող, ու զայն մէջբերող անդրադարձը առաջին կամ զէրօ աստիճանի մօտեցում մըն է:

Արժէքաւորի-անարժէքի հարցը պիտի դնէ ոչ թէ լոկ սահմանում մը – այս մէկը կը հաւնիմ, այն մէկը՝ ոչ – այլ մեկնող մօտեցումը ինք: Վերլուծումը, որ բանաստեղծութեան մը այս կամ այն տողը վեր կամ վար պիտի առնէ, զայն խորացումներու եւ ընդլայնումներու պիտի տանի, ան է որ արժէք մը պիտի տայ կտորին: Անհատական արժեւորման աւանդութիւն մը կայ, զոր ընթերցողը իր նախասիրութենէն կամ համակրանքէն բերած կ’ըլլայ, իր ընթերցողի ինքնակրթութենէն: Երկ մը սիրել կը նշանակէ անոր արժանիքէն առնուիլ, բանալ անոր արժանաւոր ըլլալու, պատշաճութեան, նոյնիսկ պատուի բեմ մը: «Պատիւ ըրէք»ը հոսկէ է որ կ’անցնի:

Միշտ ալ անձնականը, նախասիրութիւնը կը խառնուի գրականին: Գրականութիւնը իր հարցերով, եթէ կայ ան, կը փորձէ զանցել անձերը ու հասնիլ հարցերուն իբրեւ անանձնականացած երեւոյթներ: Մասամբ մը միայն: Սպասելի է, որ իւրաքանչիւր բանաստեղծական կամ գրական արտադրութիւն ներկայացուի, քննարկուի, որպէսզի տեսութիւնները բիւրեղանան: «Ես այսպէս կը գրեմ»ը տեսութիւն չի կրնար ըլլալ: Բանաստեղծը իր արտադրութեան առաջին ընթերցողը եթէ կրնայ ըլլալ, այն ատեն կրնայ անդրադառնալ իր ըրածին: Առանց այս անհատական անդրադարձին ներկայ անլրջութիւնը պիտի շարունակուի ու արդէն կը յարատեւէ ան:

Սպասուած թարմացումին դիմաց տակաւ ընդարմացում կը նկատուի: Այսպէս օրինակ, եթէ Լեւոն Էսաճանեանին համար բնական թուած ըլլայ իր գրչեղբայրը՝ Վարուժանը անմահներու կարգին դասել 1919ին, անոր նահատակութենէն միայն երեք տարի ետք հրատարակած «գրական ուսումնասիրութիւն» ենթախորագրուած երկին մէջ, ու զայն սկսիլ Վարուժանին նահատակի բնութագրումով, այսինքն անոր ճակատագրէն սկսելով մօտենալ գրականութեան, Վարուժանի նահատակութիւնը հոն իբրեւ «արիւնլուայ Քերթուած» կը կենայ աչքերուն առջեւ գրչեղբօր (Լեւոն Էսաճանեան, Անմահներ. Դանիէլ Վարուժան (Կեանքը եւ գործը), Կ. Պոլիս 1919, էջ 14), այդ արիւնը դեռ չէ անհետացած աչքերուն մէջ մերօրեայ կարգ մը գրախօսներու, երբ անոնք Վարուժանին կը մօտենան, ու այս կացութիւնը անոնք պատուով կրնան հաստատել: Առէք պատկերը իբրեւ փոխաբերութիւն:

Հայաստանեան (միա՞յն) գրական մամուլին մէջ յաճախ հանդիպած եմ “գրական քննադատութեան” տեսակի մը, որ հետեւեալ հոլովոյթը ունի. կենսագրական տուեալներ հրամցնել, անոնց մէջ թափանցիկ հետքեր որոնել, որոնք “կապ” մը ունենան տուեալ հեղինակին սա կամ նա քերթուածին մէջ գործածուած սա կամ նա բառին կամ պատկերին հետ. եթէ նոյն բառերը ըլլան հոն ներկայ`շատ աւելի «յստակ» կը դառնայ «կապակցութիւնը»։ Յետոյ կը կատարուին մէջբերումներ, սանկ նստեցնելու համար արտայայտուածը. իսկ մէջբերումը վերջբերումի պէս պէտք չ’ունենար յաւելեալ բացատրութեանց. մէջբերել եւ անցնիլ, կարծէք մէջբերումը ինքնին յստակութիւն մը ըլլար։ Վերջաւորութեան ալ նմոյշներ հրամցնել քերթուածներու։ Ասոր շատ աւելի շնորհալի, նոյնիսկ դասագրքային իմաստով արդարանալի հոլովոյթը կարելի է գտնել Մ. Իշխանի «Արդի Հայ Գրականութիւն» դասագրքին էջերուն։ Դասագրքային պայմանները կը թոյլատրեն նման մօտեցում.- կեանքը, գրական գործերը, գրական յատկանիշները։

Գրական վերլուծման անուան տակ կայ նաեւ հիացական գետնաքարշութեան պարագայ մը, որ տուեալ հեղինակը գոհ պահելու սխալի տուրքին տակ կքող փակումն է գրական մերձեցման նրբութեան:

Ե՞րբ պէտք ունի գրական քննադատը ձայն հանելու։ Անշուշտ` երբոր կ’ուզէ։ Ինքզինք պէտք չէ սակայն պարտադրանքի տակ դնէ։ Անպայման պէտք է մէկը բան մը գրէ՞ այս կամ այն գիրքին մասին։ Գրական ու գրութենական նշանառութիւն մը աւելի կարեւոր է: Գիտնալ ու՞ր փնտռել եւ փնտռաբանել:

Հայտէկըրի փիլիսոփայութեան տարրերուն, Ֆրանսայէն անցած անոնց մաղումներուն, Ի. դարու ֆրանսական փիլիսոփայագրական մտածողութեան հայկականացումը, հայկական արձագանգը Ի. դարու վերջին տասնամեակներուն որոշ թարմացում մը կը բերէ կացութեան: «Արձագանգ»ը հոս ժխտական իմաստ մը չունի: Յաճախ կը խօսուի տպաւորութեան ու ազդեցութեան մասին: Արձագանգ մը կ’աշխատի տուեալ մտածողութեան բառամթերքով ու համակարգով, բացայայտման կերպերով ու անոնց լեզուական անցումներով, յաճախ փոխադրութեան ճամբուն վրայ «ապրանք»ին կէսն է տեղափոխուած, ի՞նչ փոյթ: Արձագանգը պարտքեր չունի ամբողջական ըլլալու, ազատ մաքսանենգութիւն մըն է ու չ’զբաղիր արտօնութեան հարցերով: Արձագանգներուն աղբիւրներուն ընթերցումը շատ պիտի դիւրացնէր հայկականացման հոլովոյթին տրամաբանութեան յայտնաբերումն ու ուսումնասիրութիւնը:

Առանց այդ օտարահայկական երկամէկութեան պիտի առանձնանար «հայկական» մը, որ հայերէնով կու գայ մեզի, հայերէնով կը կարդացուի: Մինչդեռ լեզուն ինք աւելին է քան հայերէնն ու հայկականը կամ այլ ականներ, ըլլալով ականներու ստեղծիչ բխում:

Գրական երկի մը մէջէն արտաբերուելու են այդ իսկ երկէն բխող հաստատումներ, հաստատութիւններ, եթէ կ’ուզէք՝ տեսութիւններ, տեսնելու կերպեր, անոր ներսէն դէպի դուրս, դէպի ընդհանրական «ճշմարտութիւն» եկող սահմանումներ: Ոչ թէ մեր արդէն ունեցած ճշմարտութիւնները փնտռենք տուեալ գործին մէջ, ստուգենք՝ կա՞ն անոնք, կը համապատասխանե՞ն իրենց կայութեամբ մեր գիտցած-ունեցածներուն: Գրական անդրադարձը սակայն կը յայտնագործէ անծանօթը իբրեւ ճշմարտութիւն մը, եթէ կայ ան՝ յայտնագործումի արարողութիւնը:

Նախընտրելի է առասպել մը ստեղծել ու անոր հաւատալ, քան թէ պարտադրուած առասպել մը կուրօրէն ընդունիլ եւ շալկել: Գրականութիւնը ի վերջոյ ազատ ընտրութիւն մը չէ՞:

Գրական բանբասանքը շատ աւելի աշխոյժ է, անպաշտօն կամ կիսապաշտօնական մակարդակներու վրայ, թէեւ բնականաբար՝ ոչ արդիւնաւէտ: Թերեւս եթէ պաշտօնական բնոյթ կրէր ան, կարենայինք այսպէս կոչուած «գրական անկեղծութեան» հաւաքական մակարդակ մը նուաճել, գէթ բեղմնաւոր իմաստ մը տալու համար բանբասանքին, առանց իտէալական թեւումներու, ինչի որ վարժ ենք, այլ յանուն յառաջդիմութեան մը, մեր օրերուն յարմարող, ի վերջոյ ըլլալու համար ձեւով մը գոնէ ժամանակակից ու ոչ ժամանակընկէց: Բանբասողները միշտ միականի են, քանի չեն տեսներ, կամ չեն ուզեր տեսնել իրենք զիրենք միաժամանակ բանբասողի ու բանբասուողի դերերուն մէջ, որոնց երկուքին ալ մէջ կը մտնեն ու կ’ելլեն: Յետարդիականութեան բարիքներուն անծանօթ, թէեւ անոր խաղերուն տեղեակ:

Պատճառները մասամբ յստակ են, թէ ինչու՞ յաճախ մեր մօտ, Սփիւռքի մէջ, գրականութիւնը` հայրենասիրութեան, մամուլը` հայապահպանման, գրական քննադատութիւնը` հոգեխնամութեան, մշակոյթը կամ լեզուն` հայրենիքի, կրօնքը` ազգայինի դերեր կը խաղան կամովին, այնքան որ կը նոյնանան իրարու հետ անքակտելիօրէն։ Առաջինները կը մոռնան իրենց սկզբնական դերը եւ երկրորդ դերէն միայն կը վերադառնան առաջինին ի հարկին միայն։ Այս մոռացութիւնը երբեմն կամովին է ու երբեմն անգիտակից։ Այս դերերու փոխանակումն ու երբեմն իրարանցումը մաս կը կազմէ մեր հաւաքական ինքնութեան։ Բացառութիւններ, անհատներ, կրնան հակառակիլ ու իրենց անձնական ինքնութիւնը ստեղծել, որ կրնայ չնոյնանալ այս կացութեան հետ։ Անոնք կրնան յիշեցումներ կատարել ու մատնանշումներ ընել, նոյնիսկ լսելի ձայն դառնալ ու կացութիւնը շրջել։

Գրութիւններ կան, որոնք բացակայութիւն կը կազմեն։ Հրապարակը լեցուն է զզուեցուցիչ խօսքով ու դուն չես կրնար տալ անոր սահմանումներ, որովհետեւ անոնք չեն իյնար խօսքի սահմաններէն ներս։ Անոնք ձեւով մը կան, այո, սակայն իրենց կայութիւնը կայունութեան չի հասնիր, հետեւաբար անոնց տարբեր որակում պէտք է տալ, զանոնք կոչելով խօսքէն հեռու, բանահեռու գրութիւն, մինչեւ գրական բացակայութիւն։ Ի՞նչ է խօսքը։ Ան դնելու է նախ տեսական հանգոյց մը, գրութեան մէջ որեւէ տեղ, յետոյ միացնելու է տեսութեան մը բաղադրամասերը, անկանոն, բայց ի վերջոյ պէտք է դրութեանց շղթայ մը անկատար ամբողջութեան մը հասնի, վերածուի։ Ամբողջը «կատարեալը» չէ, թէեւ կրնայ անոր ձգտումին մէջ ըլլալ. ամբողջը միութիւն կազմող մտածումներու շարատուեալ մըն է։ Մտածումէ մը դէպի ուրիշը ուղղուած թելեր ու հիւսուածք գոյանալու են, որպէսզի կարելի ըլլայ խօսիլ տրամաբան ։ Յաջորդականութիւն մը, հետեւողութիւն մը միտքերու։ Զիրար հալածող, խոցող, չքացնող ու չքացող։ Մտածման շարժում ի վերջոյ։

Մայիս 2011, Պէյրութ
Արտատպուած ԲԱԳԻՆ գրական պարբերագիրքէն, Պէյրութ, ԽԹ. տարի, Ապրիլ-Մայիս-Յունիս, թիւ 2, 2011, էջ 44-51:

գործի տարածքում | in the space of the work

վիդեոգրություն «տարօրինակված է. ինչ անել xցենտրիկ արվեստի հետ» գրքի տպագրական և կազմարարական աշխատանքի ընթացքի մասին >> a videography on the printing and binding processes of "queered: what's to be done with xcentric art."

«Տարօրինակելով գիրքը» միջոցառման հրավեր >> Invitation to "Queering the Book" happening

Սիրով հրավիրում ենք մասնակցելու ՏԵ-ի տեղի ունենալիքին

կիրակի, նոյեմբերի 27-ին, ժամը 5:00-ին, Ակումբում (Թումանյան 40)

որը ներառում է`

«Տարօրինակված է. Ինչ անել Xցենտրիկ արվեստի հետ» գրքի շնորհանդեսը

Արփի Ադամյանի վավերագրական վիդեոն

և

«Խովդ» պերֆորմանսը

>գիրք>գառ>թռիչք>դյութերգանք>մահ>խոսակցություն>մոնգոլիա>ընթերցանություն>լռություն>սաթմաոն>հիշողություն>

Մելինե Տեր Մինասյանի և Լողելին Քյոնիգի հղացմամբ և կատարմամբ

Միջոցառումից հետո բոլորը հրավիրված են DIY (Փարպեցի 14)

You are cordially invited to a QY happening

on Sunday, November 27, at 5:00, at The Club (Tumanyan 40)

which includes

a presentation of the book “Queered: What’s To Be Done With XCentric Art”

a documentary video by Arpi Adamyan

and

the theatrical performance “Khovd”

>book>lamb>flight>incantation>death>talk>mongolia>reading>silence>satmaon>memory>

created and performed by Méliné Ter Minassian and Laureline Koenig

Afterparty at DIY (Parpetsi 14)

Տարօրինակելով գիրքը >> Queering the book

Վերնագիր՝ «Տարօրինակված է. Ինչ անել xցենտրիկ արվեստի հետ» (առանց հարցական նշանի)։
Հրատարակման ամսաթիվ՝ Նոյեմբերի 21, 2011։
Նկարագիր՝ «Տարօրինակելով Երևանը» շարժումը ձևավորած տեքստերի ու արվեստի գործերի կատալոգ։ Ներառում է տարբեր ցուցահանդեսների և տեղի ունենալիքների փաստագրություն, լուսանկարչություն, քննադատական տեքստեր, փորձարարական գրականությունից հատվածներ, «ՏԵ» բլոգից նյութեր, և 2007-2011թթ. նամակագրություններ։
Երկլեզու՝ հայերեն և անգլերեն։
Հեղինակներ՝ արվեստագետներ, գրողներ, մշակութային քննադատներ և գործիչներ, ովքեր առնչություն են ունեցել «Տարօրինակելով Երևանը» շարժմանը։
Գրքի կազմ՝ ստվարաթուղթ, բաց կռնակով (առանց կտորի)։
Հրատարակիչ՝ «Տիգրան Մեծ»։
Հրատարակչության մասին՝ «Տիգրան Մեծ» հրատարակչությունը հիմնադրվել է 1968-ին որպես Հայաստանի Կոմկուսի կենտրոնական կոմիտեի հրատարակչություն։ 1979-ին հրատարակչությունը տեղափոխվել է այդ նպատակով կառուցված ներկայիս շենք, որի մակերեսը կազմում է 21,765 քառակուսի մետր և որի պատուհանները նայում են Արշակունյաց (նախկին Օրջոնիկիձեի) պողոտային։ 1991-ին այն ազգայնացվել է և դարձել կառավարությանն առընթեր «Պարբերական» հրատարակչություն, իսկ 1997-ին սեփականաշնորհվել է՝ դառնալով «Տիգրան Մեծ» հրատարակչություն։ Հայ գրքի և տպագրության պատմության մեջ, «Տիգրան Մեծ»-ն առաջին հրատարակչությունն է, որ հրատարակում է ոչ միատարր ու տարօրինակող (queer) հայացքով արված գիրք։

Title: "Queered: What's To Be Done with Xcentric Art" (no question mark).
Publication Date: November 21, 2011.
Description: A catalogue of art works and texts that have shaped the Queering Yerevan movement. It includes documentation from various exhibitions and art happenings, photography, critical texts, excerpts from experimental writing, fragments from the QY blog, and email correspondence from 2007-2011.
Languages: Armenian and English.
Contributors: Artists, writers, cultural critics, and activists who have worked or associated in some capacity with the QY movement.
Publisher: Tigran Mets Press.
Book design: Hard bound, open-spine with a cardboard cover (no cloth), and hand-silkscreened title.
About the Press: Tigran Mets was established in 1968 as the publishing house of the Central Committee of the Communist Party of Soviet Armenia. In 1979 the publishing house moved to the current building which was constructed for the purpose of housing a press. It occupies 21,765 square meters of grandiose space with wall-high windows that overlook Arshakunyats Avenue (formerly Orjonikidze Avenue). In 1991 the publishing house was nationalized and became a periodical publication attached to the government of Armenia. In 1997 it was privatized and renamed "Tigran Mets." It is the first press in the history of Armenian printing to put out a book by a queer collective.

Կազմարարություն` արա ինքդ >> DIY Bookbinding

Ֆորզացների (կրկնաթերթերի) պատրաստում և սոսնձում >> Preparing and gluing the endpapers

Տիգրան Մեծի 4րդ հարկում >> on the 4th floor of Tigran Mets

Տպագրական մամուլների մոնտաժ և ծալք  

Signatures of hardcover books are typically octavo 
(a single sheet folded three times), but for our 
book a sheet is folded four times 
(sextodecimo, 16mo or 16º) to make 
sixteen leaves, also called a 32-page signature.

The signatures before stitching.

The long hallway on the fourth floor. 

The facade of the Press building.

տիգրան մեծի 3րդ հարկում >> on the 3rd floor of tigran mets

>>> fresh off the heidelberg printing press

հայդլբերգ տպագրահաստոցից նոր հանած >>>

 s is checking the texts >>>

>>> շ ստուգում է տեքստերը 

 >>> a and l are checking the colors

ա և լ ստուգում են գույները >>>

О детских песнях, Гумберте Гумберте и ролевом воспитании

Как добросовестная мать и достаточно патриотично настроенная армянка из диаспоры я как-то заглянула в ереванский магазин, торгующий музыкальными дисками, чтобы подобрать какие-нибудь детские песенки для своего сына.

«Вот, один очень хороший диск» – предложила мне продавщица. Должна признаться, что его оформление показалось мне крайне неудачным, и я решила послушать три других диска. Однако «Пасадена» на армянском языке меня не особенно вдохновила, поэтому я сдалась и попросила завести диск, предложенный мне первым. Первые кадры показались многообещающими: на экране появились дети, изображающие цыганский табор, заиграл аккордеон.

«Я возьму это», – сказала я и расплатилась, поленившись посмотреть следующие десять секунд.

Как оказалось позднее, это было большой ошибкой.

При этом я не говорю о музыкальной стороне, которая в основном была попросту кошмарной.

В первой песне появляется чернобородый кукловод с марионетками, которые танцуют под его управлением. В качестве марионеток – полураздетые девочки лет одиннадцати. На них смотрит еще одна девчушка, которая в следующий момент также довольно значительно оголяется и начинает танцевать, принимая однозначно вызывающие позы.

Вторая песня – с детского Евровидения, где девочка раннего подросткового возраста старательно имитирует образ переполненной призывной сексуальностью ранней Бритни Спирс.

В третьей песне микрофон держит сильно накрашенная и завитая девочка не старше десяти-одиннадцати лет, распевающая какую-то балладу, и одетая при этом в нечто, что я на основании своего скромного опыта назвала бы комбинацией, из под которой виднеются чулки, которые можно рассмотреть до самого верхнего края.

И далее все в том же духе.

При этом я понимаю, что на видео дети, и было бы смешно одеть их как монахинь. Но в нынешнем виде все увиденное никак не напоминает детские песни, а какие-то фантазии Гумберта Гумберта, героя набоковской «Лолиты».

Когда я около десяти лет назад поплакалась своей маме, что на армянских каналах рядом с адресованными детям передачами появляется реклама стриптиза, она ответила, что армяне, наверное, в некоторой растерянности, поскольку старые ценности начинают исчезать, а новые еще не определились, и поэтому принимают странные формы. Когда же теперь я посетовала на свою неудачную покупку иранской подруге, та сказала, что армяне пытаются подражать европейцам. Другая находившаяся рядом иранка добавила, что армяне пытаются выглядеть так, как по их представлению должны выглядеть настоящие европейцы.

Возможно, конечно, что мне просто не повезло с выбором, хотя сразу вспоминаются слова продавщицы о том, что этот диск считается очень популярным среди детей. Кроме того, всегда остается также возможность, что я просто очень консервативна или же упертая феминистка, так как при просмотре видео волей неволей мне вспомнился ключевой текст феминистской критики искусства 30-летней давности Кэрол Дункан, посвященный эстетике власти в эротическом искусстве, где остроумно анализируется практика, отражающая в основном превосходство и власть мужчин над женщинами, а также указывающая на смысл существования женщин только как воплощения объекта вожделения мужчин.

Но, с другой стороны, чего это я удивляюсь армянским женщинам – ведь их в большинстве своем с ранних лет приучают быть пассивными сексуальными объектами, единственная цель которых заключается в том, чтобы стать презентабельным товаром для потенциального покупателя, то есть мужчины. Представляется, что изделия наподобие вышеупомянутого «детского» диска составляют часть более глубоких структур, поддерживающих такое воспитание. И я ничего не могу поделать с преследующей меня мыслью о том, что бородач со своими марионетками из первого видео очень сильно напоминает мне сутенера с его девочками.

Հայաստանյան քաղաքական արվեստը

եւ «երկրորդ մոդեռնիզմի պուպուլիկների» խնդիրը
Աֆրոդիտա Ջալոյան

Արտ ՀԱՔ Լաբորատորիա-ի առաջին երկու գործերը շատ բնութագրական են և նեղ անձնական: Առաջինը տղայական հավաքույթ ներկայացնող վիդեո է, որտեղ, հավանաբար, գլխավոր դերակատարը Լենինգրադ խմբի երգն է հենց իրենք են: Խումբն իր երգգործերում ներկայացնում է հասարակության կողմից մերժված մարդկանց: Վիդեոյի հերոսները խմում են եւ գոռգոռում քֆրտում: Երկուսն էլ նշանային գործողություններ են: Խմելը` որպես նշանային գործողություն, բացահայտորեն նշանակում է չկիսված զգացում` լինի այն չկիսված սեր, քաղաքական անիրավություն, թե սոցիալական անարդարություն, սոցիալական չհասկացվածություն, սոցիալական կարգի մեջ ավելորդություն, օրինակ` ավելորդ, անպետք նկարիչ, ռեժիսոր, գիտնական կամ արվեստի քննադատ:

Պակաս նշանային չէ նաեւ գոռգոռոցը քֆրտոցը, որի ակնհայտ իմաստն արմատական տարաձայնությունն է: Գոռգոռոցը Քֆրտոցը չարտիկուլացված ձայնն է, այն logos-ը չէ, բանականության խոսքը չէ, այլ այն ձայնը, որն ըստ Արիստոտելի Քաղաքականություն տրակտատի, մարդուն ազգակից է դարձնում անասունի, կենդանու հետ: Դա այն ձայնն է, որն արտահայտում է ցավ կամ հաճույք: Սա նշանակում է, որ նրանք, ովքեր իրենց ձեռքում են պահում խոսքի իրավունքը, նրանց չեն տեսնում իբրեւ զրուցակիցների, քանզի չեն կիսում նրանց զգացմունքները` լինի ատելություն, համակրանք, ցավ, թե հաճույք:

Chère L

Je n’ai pas envie de poser des questions.

Je ne cherche pas de réponses.

Ta maternité et ton état de langueur, engorgé de lait me donne la nausée au point que j’ai évité de te rencontrer durant mon récent retour au pays. Je n’avais pas envie de voir ce ventre dégoutant, avilissant.  Je ne ressens aucune compassion envers ce parasite qui se nourrit de ton sang et ton esprit. 

Je n’ai jamais compris ces femmes qui crachent des mômes misogynes et en prennent plaisir.

V. est de retour; nous ferons un long voyage ensemble, peut-être l’Inde.   J’ai versé de l’huile sur mes livres. Je voulais les voir inutilisables mais présents dans ma vie.  V. me donne espoir et pense que plus je t’écris, moins je crée, moins j’existe.  V. a raison.

Ma vie en ce moment ressemble à un film de la Nouvelle Vague. Les lettres sont illisibles mais décevant.

L’encre sèche à sa manière. Suicide anticipé devant ce clavier blanc perfide. Je n’ai meme pas besoin de signer. Tout est déjà préconçu, tout est prêt – il suffit que j’appuie sur ce bouton pour qu’à l’autre bout du monde tu commences à mourir un peu. 

Je ne suis pas triste.  Triste n’est qu’un mot. Les mots ne ré/ai/sonnent pas.

B.