Թարգմանություն, հասարակություն, ուտոպիա

Լորենս Վենուտի*

Հակասություն տեսության մեջ

Չնայած ոչ ոք չի հերքում որ թարգմանված տեքստի հիմնական նպատակն ու ֆունկցիան հաղորդակցությունն է, այսօր մենք բավական հեռացել ենք այն մտածելակերպից, որ թարգմանությունը պարզ հաղորդակցման գործողություն է: Ժամանակակից թարգմանության տեսության մեջ, որ տեղեկացված է եվրոպական փիլիսոփայության ավանդույթներով ինչպիսիք են էքզիստենցիալ ֆենոմենոլոգիան կամ պոստստրուկտուրալիզմը, լեզուն օժտված է մտածողությամբ, և իմաստը բազմատեսակ որոշումների տարածք է, այնպես որ թարգմանությունը հեշտորեն ընկալվում է որպես օտար լեզվով տեքստի ընտելացում, որն իրականացվում է տեղական նշանակության ներդրման միջոցով (տես, օրինակ, Հայդեգեր 1975, Բենյամին 1989): Թարգմանությունը երբեք չի հաղորդում որևէ բան առանց խնդիր հարուցելու, որովհետև թարգմանիչը բանակցում է օտար տեքստի լեզվաբանական և մշակութային տարբերությունների հետ, կրճատելով ու մեղմացնելով դրանք և մատակարարելով տարբերությունների մեկ այլ համախումբ (ըստ էության, տեղական, տնային), վերցված հյուրընկալող լեզվից ու մշակույթից` նպաստելով այդ մշակույթում օտարի ընդունմանը: Օտար տեքստը, հետևաբար, ոչ այդքան հաղորդակցվում որքան ներգրվում է տեղական, տնային հասկացություններով ու հետաքրքրություններով: Ներգրությունն [inscription] այդ սկսվում է թարգմանվող տեքստի ընտրությամբ, որը միշտ խիստ ընտրողական ու խիտ դրդապատճառ ունեցող գործողություն է, ու շարունակվում այն թարգմանելու համար դիսկուրսիվ ստրատեգիաների մշակմամբ, միշտ ընտրելով որոշակի ներքին դիսկուրսներ այլ դիսկուրսների փոխարեն: Ուստի թարգմանության մեջ առկա այս ընտելացումը համընդհանրացնող է, նույնիսկ եթե երբեք չի կարող լինել լիակատար, սահուն շարունակական կամ վերջնական: Կարելի է ասել, որ այն գործում է թարգմանության յուրաքանչյուր բառում նույնիսկ նախքան ընթերցողի կողմից տեքստի մշակումն ու մեկնաբանումը, նախքան այլ տեղական իմաստներով լծվելն ու այլ ներքին հետաքրքրություններին ծառայելը:

Ընկալելով թարգմանության ակտը ոչ որպես միջմշակութային հաղորդակցություն, այլ որպես տեղական ներգրություն, տեսաբանները մոտենում են թարգմանությանը բարոյագիտական դիտանկյունից, փնտրելով միջոցներ վերականգնելու կամ պահպանելու օտար տեքստի օտարությունը: Եվ այնուամենայնիվ բարոյական սկզբունքների համակարգը, որ ընդդիմանում է տեղական, ընտելացնող ազդեցությունների ներգրմանը, կարող է միայն ձևակերպվել ու գործադրվել գլխավորապես տնային պայմաններում, տեղական բարբառների, ռեգիստրների, դիսկուրսների ու ոճերի միջոցով: Իսկ դա նշանակում է, որ օտար տեքստի լեզվաբանական և մշակութային տարբերությունները կարող են միայն ազդանշվել անուղղակիորեն` թարգմանության մեջ տեղահանման, տեղական տարբերության միջոցով, որ ներմուծվում է տնային արժեքների ու հաստատությունների մեջ: Այս էթիկական դրսևորումը միաժամանակ ունի նաև քաղաքական օրակարգ. թարգմանության մեջ վերարտադրման կիզակետում են հայտնվում տեղական ներգրության պայմանները, դիսկուրսիվ ստրատեգիաները, որտեղ տեղական մշակույթում արժեքներ դասակարգող ստորակարգությունները կազմալուծվում են, որն էլ սկսում է ապածանոթացման կամ տարօրինակման [defamiliarization] ընթացքը, գրական-կանոնական չափանիշների վերափոխումը, գաղափարախոսական քննադատությունն ու ինստիտուցիոնալ փոփոխությունը: Թարգմանիչը կարող է հարցաքննության տակ դնել հենց տեղականի կոնցեպտը, որն իր մեջ քողարկում է տարատեսակության ու հիբրիդացման առկայությունը, և դրանով իսկ բարդացնել գոյություն ունեցող կարծրատիպերը, չափանիշներն ու ստանդարտները, որ կիրառվում են թարգմանության մեջ:

Երբ թարգմանիչը դրդված է այս տարբերության բարոյական քաղաքականությամբ, նա աշխատում է կառուցել օտար մշակույթների համայնք, փորձում է դրանք հասկանալ ու համագործակցել այն նախագծերի վրա, որոնք հիմնված են հենց այդ ընկալման վրա, ջանալով, որ այն թույլատրի վերանայել ու զարգացնել տեղական արժեքներն ու հաստատությունները: Արտասահմանում համայնք փնտրելու այդ ներքին մղումը ենթադրում է, որ թարգմանիչը ցանկանում է ընդարձակել կամ ամբողջացնել տեղական իրավիճակը, փոխհատուցել թարգմանող լեզվի ու գրականության մեջ կամ այդ մշակույթում եղած որևէ առկա թերություն: Ինչպես Մորիս Բլանշոն է վիճաբանում, համայնքի հասկացությունը ստեղծվում է հենց այն պահին, երբ ինչ-որ պակասություն հարցականի տակ է դնում անհատական գործունությունը [agency]: Բարոյապես և քաղաքականորեն դրդված թարգմանիչը չի կարող չնշմարել հավասար հիմքի պակասը թարգմանության գործընթացում` խրախուսված օտարի նկատմամբ հետաքրքրությամբ, բայց անխուսափելիորեն հակված դեպի հյուրընկալող մշակույթը: Այդ թարգմանիչը գիտի, որ թարգմանությունները երբեք պարզապես չեն հաղորդում օտար տեքստեր, որովհետև դրանք գործում են միայն տեղական, տնային հասկացողության պարամետրերում` որքան էլ որ ապածանոթացված, ու որքան էլ որ տեղականին սուբվերսիայի ենթարկող կամ օժանդակող:

Միջմշակութային հաղորդակցության բացակայության դեպքում, երբ այն չի ազդվում տեղական հասկացողություններից և հետաքրքրություններից, թարգմանությունը ո՞ր համայնքներին կարող է նպաստել: Ո՞ր համայնքները կարող են հիմնվել օտարի տեղական ներգրության վրա, որը սահմանափակում և վերահղում է թարգմանության հաղորդակցման նպատակը:

Հաղորդակցություն թարգմանության մեջ

Ֆորմալիստ տեսաբան Գիդեոն Թուրին փորձել է թարգմանությունը սահմանել որպես հաղորդակցման ակտ, միաժամանակ ընդունելով տեղական արժեքների դերն ու ազդեցությունը, ինչպես նաև թիրախային (թարգմանող) լեզվի նորմերի առկայությունը, որ սահմանափակում են այդ հաղորդակցությունը: Թարգմանությունը, նա գրում է,

որոշակի մշակութա-լեզվաբանական համակարգում թարգմանված հաղորդագրերի հաղորդակցություն է, սկզբնային հաղորդագրի [source message] տարրալուծման, հաստատունի հիմնման, դրա մշակութա-լեզվաբանական սահմանի վրայով փոխադրման և թիրախային հաղորդագրի [target message] վերահավաքման համապատասախան հետևանքներով: (Թուրի 1980)

Եթե հաղորդակցությունը թարգմանության մեջ սահմանվում է որպես հաստատունի հաղորդում, ապա հենց հաստատուն հիմնելու անհրաժեշտությունը չի՞ նշանակում արդյոք որ թարգմանությունն անում է ավելին քան միայն հաղորդակցելը: Սկզբնային հաղորդագիրը միշտ մեկնաբանվում է ու վերաստեղծվում, մանավանդ այն մշակութային ժանրերում, որոնք բաց են մեկնաբանությանը, ինչպես, օրինակ, գեղարվեստա-գրական տեքստերը, փիլիսոփայական տրակտատները, ֆիլմերի ենթագրերը, գովազդները, կոնֆերանսային հոդվածները, իրավական վկայությունը, և այլն: Ինչպե՞ս կարող է սկզբնային հաղորդագիրը լինել հաստատուն, երբ այն անցնում է «որոշակի» թիրախային լեզվի և մշակույթի համակարգում «հիմնման» գործընթացի միջով: Այն միշտ վերակառուցվում է տարբեր արժեքների խմբի հիման վրա ու միշտ փոփոխական է ըստ տարբեր լեզուների ու մշակույթների: Թուրիի նկատառումը հաղորդակցման խնդրի վերաբերյալ միանգամայն խուսափողական է. շեշտադրումը տեղահանելով թարգմանության և օտար տեքստի համարժեքության հարցի հետազոտումից, նա փոխարենը կենտրոնանում է թիրախային մշակույթում թարգմանության ընդունելիության խնդրի շուրջ: Օտար տեքստի մասին մտածելն այսպիսով կանխարգելվում է ի օգուտ տեղական, տնային մշակույթի նորմերի ուսումնասիրության:

Բայց եթե շարունակենք քննարկումը, ապա առաջանում է հետևյալ հարցը, թե թարգմանության գործընթացի ժամանակ, օրինակ, օտար վեպի ո՞ր ֆորմալ կամ թեմատիկ առանձնահատկությունները կարող են նկարագրվել որպես հաստատուն: Քանի որ ճշգրտության կանոնները [canons of accuracy] տարբերվում են ըստ մշակույթի, պատմության ու ժամանակաշրջանի, ուրեմն տարբերվում են նաև սահմանումները, թե ինչից է բաղկացած հաստատունը: Դիտարկենք ժամանակակից թարգմանության կիրառման ձևերը: Այսօր գրեթե բոլոր լեզուներով վեպերի թարգմանիչները պահպանում են պատման ձևի [narrative form] հիմնական տարրերը: Սյուժեն չի վերագրվում փոփոխելով իրադարձությունները կամ դրանց հերթականությունը: Ոչ էլ կերպարների գործողություններն են ջնջվում կամ սրբագրվում: Տարեթվերը, պատմական ու աշխարհագրական նշանակումները, կերպարների անունները, նույնիսկ երբ դրանք բավական խրթին են կամ օտարահունչ, դրանք ընդհանրապես չեն ձևափոխվում կամ եթե ձևափոխվում են, ապա շատ հազվադեպ (օրինակ` ռուսական անունները): Ժամանակակից ճշգրտության կանոնները հիմնված են օտար տեքստի համապատասխանության վրա. վեպի ճշգրիտ թարգմանությունը պետք է ոչ միայն վերարտադրի պատման ձևի հիմնական տարրերը, այլև անի դա մոտավորապես նույն էջաքանակի սահմաններում:

Եվ այնուամենայնիվ, 1760-ին Աբբա Պրևոն պնդում էր, որ ճշգրտությունն էր կառավարում Սամուէլ Ռիչարդսոնի «Կլարիսայի» իր ֆրանսերեն թարգմանությունը, չնայած որ անգլերենով յոթ հատորները կրճատել էր ֆրանսերենով չորսի: «Հեղինակի մտադրության հետ կապված ոչինչ չեմ փոփոխել»,—պնդում էր Պրևոն,—«և ոչ էլ ձևափոխել եմ այն ոճը, որով հեղինակն արտահայտել է իր մտադրությունը խոսքերով» (Լըֆևեղ 1992): Մեզ համար նման պնդումները ոչ միայն փոխարինում են մեկ այլ ճշգրտության կանոն (հիմնված հեղինակային մտադրության ու ոճի պատկերացումների վրա), այլև կարծես թե գերազանցում են հենց թարգմանության ժանրի սահմանները: Պրևոյի տեքստն իր մեջ ներառում էր նաև տարբեր բնույթի համառոտումներ և վերամշակումներ:

Այսօրվա պրակտիկայում, վեպի թարգմանությունը կարող է և պետք է հաղորդակցի օտարալեզու տեքստը կառուցող պատման ձևի հիմնական տարրերը: Սակայն ճիշտ չէ, որ այդ տարրերը փոփոխման ենթակա չեն: Շատ հավանական է, որ ցանկացած լեզվի գործածում կփոխի ստանդարտ բարբառը` փորձարկելով ստանդարտից ցածր կամ երկրորդական ձևավորումների բազմազանությունը. օրինակ, տարածաշրջանային կամ խմբային բարբառներ, ժարգոններ, կլիշեներ ու շաբլոնային արտահայտություններ, ոճական նորարարություններ, արխաիզմներ կամ նորաբանություններ (նեոլոգիզմներ): Ժան-Ժաք Լըսեղկլը այս վարիացիաներն անվանում է «մնացորդ», որովհետև դրանք գերազանցում են միանշանակ իմաստ ունեցող հաղորդակցումը և փոխարենը ուշադրությունն ուղղում հաղորդակցման գործողության պայմանների վրա` պայմաններ, որ սկզբում լեզվաբանական և մշակութային են, բայց որ ի վերջո ընդունում են սոցիալական և քաղաքական գործոններ (Լըսեղկլ 1990): Գրական տեքստերում մնացորդը շատ ավելի բարդ է, իհարկե, և սովորաբար իրենից ներկայացնում է ֆորմալ տարրերի ու ժանրային դիսկուրսների, թե անցյալի ու թե ներկայի, նստվածքայնություն (Ջեյմիսոն 1981):

Հետևաբար, թարգմանության միջոցով ցանկացած հաղորդակցություն, հատկապես գրականության դեպքում, իր մեջ ներառելու է տեղական մնացորդի արձակումը: Օտար տեքստը վերարտադրվում է տեղական բարբառներում ու դիսկուրսներում, ռեգիստրներում ու ոճերում, և արդյունքում ստեղծվում են տեքստային էֆեկտներ, որ նշանում են [signify] միայն տեղական լեզվի ու մշակույթի պատմության սահմաններում: Թարգմանիչը ստեղծում է այդ էֆեկտները որպեսզի հաղորդի օտար տեքստը, փորձելով հորինել օտար ձևերի ու թեմաների համար տեղական համարժեքներ: Բայց հետևանքը միշտ էլ անցնելու է ու գերազանցելու թիրախային մշակույթին կողմնորոշված իմաստի հնարավորություններ արձակող ցանկացած հաղորդակցություն:

Վերցնենք, օրինակ, վերջերս Անտոնիո Տաբուչիի Sostiene Pereira (1994) վեպի թարգմանությունը, որը 1995-ին հրատարակվեց անգլերենով Պատրիկ Քրեյգի թարգմանությամբ որպես Declares Pereira: Քրեյգի անգլերեն տարբերակը հիմնականում ներկայացված էր ժամանակակից գրական բարբառով, բայց նա փորձել էր նաև մշակել խոսակցական արտահայտությունների մի առանձնահատուկ տեսակ: «Taceva» բառը (որ նշանակում է «լուռ») թարգմանել էր որպես «բերանը կապված», «quattro uomini dall’aria sinistra» («չարակամ ոգով չորս տղամարդ») թարգմանել էր «կասկածելի տեսքով չորս անհատներ», «un personaggio del regime» («վարչակարգի պերսոն») թարգմանել էր «պետ», «senza pigiama» («առանց պիժամայի») թարգմանել էր «ծննդյան կոստյումով», և այլն: Թարգմանության մեջ Քրեյգը նաև խառնել էր բրիտանական անգլերենին հատկանշական բառեր ու բառակապակցություններ:

Փակագրծերի մեջ տրված իմ թարգմանության այլ տարբերակները ընդգծում են Քրեյգի թարգմանության ընդգրկման չափն ու հնարագիտությունը (առաջարկածս տարբերակները թող չդիտարկվեն որպես ավելի ճշգրիտ քան Քրեյգի նախընտրած բառակապակցությունները): Ամեն դեպքում, երկու տարբերակներն էլ հիմնում են բառարանագրային համարժեքություն` այնպիսի նմանություն իտալական տեքստին, որ համապատասխանում է բառարանի սահմանումներին: Քրեյգի ընտրությունները հաղորդում են իմաստներ, որ կարող են կոչվել «հաստատուն» միայն այնքանով, որքանով որ դրանք նվազեցված են մի հիմնական իմաստի, որ համատեղ օգտագործվում է թե իտալերենում և թե անգլերենում:

Քրեյգի թարգմանությունը, այնուամենայնիվ, փոխում է այդ իմաստը: Վարիացիան կարող ենք անվանել «շարժ» [shift], քանի որ այդ հասկացությունը թարգմանության գիտության բնագավառում զարգացել է 1960-ականներից հետո: Եթե Քրեյգի անգլերենը զուգադրենք Տաբուչիի իտալերենին, ապա կարող ենք զգալ բառային շարժերը` ռեգիստրային տեղաշարժեր ժամանակակից իտալերենից մինչև զանազան բրիտանա-ամերիկյան անգլերենի խոսակցական բարբառները: Քրեյգը նույնիսկ խոստովանել է, որ «որոշ բառակապակցություններն ավելի խոսակցական են անգլերենում քան իտալերենում», պարզաբանելով, որ իրականում երկու լեզուների ստրուկտուրային տարբերությունները չէին պահանջում նման շարժեր, այլ որ դրանք իրականացրել է գրական և մշակութային նպատակներից դրդված. «Ես նույնիսկ փորձել եմ գործածել այնպիսի իդիոմատիկ արտահայտություններ, որ կհամապատասխանեին վեպի ժամանակաշրջանին` 1938-ին, և արտահայտել դրանք ճիշտ խոսողի միջոցով, կերպարների միջև մտցնելով նուրբ լեզվաբանական տարբերություններ»:

Մինչդեռ շարժի գաղափարն ամբողջովին չի բնութագրում Քրեյգի ընտրություններից ստեղծված տեքստային էֆեկտները: Նրա թարգմանությունը նշանում է իր գրական ու մշակութային մտադրություններից ավելին, թողարկելով անգլերենին առանձնահատուկ մի մնացորդ` տարբեր բարբառներ ու ռեգիստրներ, որ հիմնում են գրական անգլերենի ոճի, ժանրի ու ավանդույթի հետ հարաբերությունը: Ժանրային տեսանկյունից, Տաբուչիի վեպը քաղաքական տրիլլեր է. գործողությունը տեղի է ունենում Պորտուգալիայում, Անտոնիո Սալազարի դիկտատորության ժամանակ: Շարադրվում է, թե ինչպես ոմն Պերեյրան, Լիսբոնի ինչ-որ թերթի մշակույթի բաժնի տարեց խմբագիրը, մի քանի շաբաթների ընթացքում հետզհետե դառնում է ծայրահեղական, որն ավարտվում է նրանով, որ նա տպում է ֆաշիստական ռեժիմին դեմ մի քննադատական հոդված: Քրեյգի բազմալեզվային խառնուրդը` գրական ու առօրյա-խոսակցական, բրիտանական և ամերիկյան անգլերենների խաչասերումը, իր արձակին տալիս է կենդանի-զրուցային բնույթ, որը համապատասախանում է Տաբուչիի սյուժեյի ներկայացման ոճին. Պերեյրայի պատումը (նարատիվը) ստանում է բանավոր ձև` չանվանված իշխանության դեմ մի պաշտոնական վկայություն (այստեղից էլ տարօրինակ վերնագիրը):

Բայց միևնույն ժամանակ, բրիտանա-ամերիկյան ժարգոնը նաև հղում է անգլալեզու գեղարվեստական արձակի պատմությանը վերաբերող որոշակի պահերին, հիշեցնելով վեպեր, որ քննարկում են նմանատիպ քաղաքական թեմաներ, օրինակ Գրահամ Գրինի The Confidential Agent (1939), որ Տաբուչիի վեպի նման, ծավալվում է Իսպանիայի քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ: Այս գրական հղումի շնորհիվ Քրեյգի թարգմանությունը ընթերցողին հրավիրում է համեմատել ու հակադրել Տաբուչիի ֆաշիզմի դեմ ձախակողմյան ընդդիմությունը Գրինի ավելի մեղմ լիբերալիզմին: Գրինն իր տրիլլերները տեսնում էր որպես սոցիալական ու քաղաքական հարցերով տարված «զվարճանք», որը նախագծված էր «ոչ թե ինչ-որ բաներ փոխելու, այլ ընդամենը դրանք արտահայտելու համար» (Ալլեյն 1983):

Ուրեմն, չնայած որ կարելի է ասել Քրեյգի թարգմանությունը հաղորդում է բնագրի ձևն ու բովանդակությունը, բայց դրանցից և ոչ մեկն է խուսափում այն վարիացիաներից, որ ներմուծվում են անգլալեզու մնացորդի ներգրման շնորհիվ: Մնացորդը օտար տեքստի մեջ ուղղակի չի ներգրում տեղական լեզվաբանական և մշակութային տարբերությունների շարք, այլև մատակարարում է օտար լեզվի այն տարբերությունների կորուստը, որոնցից բաղկացած էր այդ տեքստը: Ինչպես դիտարկել է Ալասդեր Մաքինթայրը, կորուստը տեղի է ունենում, քանի որ ցանկացած «ավանդույթ-պարունակող համայնքում . . . առօրյա-գործածական լեզուն սերտորեն կապված է այդ մշակույթում ընդունված համոզմունքներին», որն էլ լեզվին տալիս է «պատմական ծավալ», և որը հաճախ չի գոյատևում թարգմանական գործընթացը (Մաքինթայր 1988): Մաքինթայրը վիճաբանում է, որ անթարգմանելիության խնդիրն առավել սրված է «քսաներորդ դարի վերջի մոդեռնության [modernity] միջազգայնացված առօրյա-գործածական լեզուներում», օրինակ` անգլերենում, որոնք «ունեն հնարավոր մրցակից համոզմունքային համակարգերի մասին նվազագույն ենթադրություն» և հետևաբար «չեզոքացնում են» օտար տեքստի պատմական ծավալը: Անգլերենով թարգմանության մեջ

այն տեքստը, որը չի կարող ընթերցվել որպես այն ինչ կա կոնտեքստից դուրս, այնուամենայնիվ ներկայացվում է որպես ապակոնտեքստացված: Բայց այդպես ներկայացվելուց այն վերածվում է մի տեքստի որն այլևս հեղինակինը չէ, և ոչ էլ մնում է ճանաչելի այն ընթերցողներին, ում որ հասցեագրված էր: (Մաքինթայր 1988)

Քրեյգի թարգմանությունը միաժամանակ ներգրում էր անգլալեզու մշակույթի պատմությունն ու տեղահանում [displace] Տաբուչիի վեպի պատմական ծավալը: Իտալական տեքստը արձակի ավանդույթում գրավում է այնպիսի մի տեղ, որն իր մեջ ներառում է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում և դրանից հետո գրված դիմադրության վեպեր [resistance novels], ինչպես նաև վեպեր ֆաշիզմի տակ կյանքի մասին, օրինակ, Ալբերտո Մորավիայի Il conformist (1951) և Ջիորջիո Բասսանիի Il giardino dei Finzi-Contini (1962): Միայն այն փաստը, որ իտալական պատմությունում կար ֆաշիզմի ավանդույթը, թույլ էր տալիս Տաբուչիի ընթերցողներին հասկանալ Սալազարի ռեժիմը որոշակիորեն իտալական պայմաններում. ոչ պարզապես որպես Մուսոլինիի բռնապետությանն ուղղված ակնարկում, այլ որպես ներկա իրադարձությունների այլաբանություն (ալեգորիա): Sostiene Pereira-ն գրվել է 1993-ին և հրատարակվել հաջորդ տարի, երբ Իտալիայում ֆաշիստները կրկին անգամ իշխանության վերադարձան Սիլվիո Բերլուսկոնիի «Ֆորցա Իտալիա» շարժման ընտրական հաղթանակի շնորհիվ: Ինչպես Տաբուչին էր ասել իր վեպի մասին. «նրանք, ովքեր չէին հավանում Իտալիայում իշխող քաղաքական իրադրությունը, ընդունեցին գիրքը որպես ներսից դիմադրության խորհրդանիշ»: Ներդրված այս հատկանշականորեն իտալական նշանակությամբ, հրատարակման առաջին տարվա ընթացքում Sostiene Pereira-ն վաճառվեց 300 հազար օրինակի չափով:

Եվ չնայած, որ Քրեյգի թարգմանությունը դրականորեն էր ընդունվել բրիտանական և ամերիկյան գրախոսների կողմից, այն չմտավ լավագույն վաճառվող գրքերի ցուցակը. երկու տարվա ընթացքում ամերիկյան հրատարակությունը, որ տպվել էր New Directions-ի կողմից, վաճառվեց ընդամենը հինգ հազար օրինակով: Թեև Քրեյգը պահպանել էր բառարանագրային համարժեքություն, սակայն նրա թարգմանության մնացորդն անբավարար էր վերականգնելու այն մշակութային ու քաղաքական պատմությունը, որ հարուստ ռեզոնանս էր ստեղծել վեպի ու իտալացի ընթերցողների, ինչպես նաև Իսպանիայի նման պատմություն ունեցող այլ եվրոպական երկրների ընթերցողների միջև:

Կարո՞ղ է արդյոք թարգմանությունը հաղորդել ընթերցողներին օտար տեքստի այն ըմբռնումը, որ ունեն այդ օտար լեզվի ընթերցողները: Այո, բայց այդ հաղորդակցությունը միշտ կլինի մասնակի, թե կիսակատար և թե անխուսափելիորեն հակված դեպի տեղական մշակույթը: Այն տեղի է ունենում միայն երբ թարգմանությամբ արտադրված տեղական մնացորդն իր մեջ ներառում է այն օտար կոնտեքստի ներգրությունը, որից սկիզբ էր առել այդ տեքստը:

Գործող հաղորդակցման ձևն այստեղ երկրորդակարգ է, կառուցված բառարանագրային համարժեքության վրա, բայց ավելին նշանող, պարունակող բայց գերազանցող այն, ինչ Վալտեր Բենյամինն անվանում էր «ինֆորմացիա» կամ «բովանդակություն»: Նա գրում էր. «Թարգմանությունները, որոնք ավելին են քան բովանդակության փոխանցումը, իրականանում են, երբ իր գոյատևման ընթացքում գործը [a work] հասնում է իր հռչակին» (Բենյամին 1923): «Հռչակ» բառն այստեղ ես հասկանում եմ որպես գրական տեքստի ընդհանուր ընդունելությունը, ոչ միայն իր լեզվում և մշակույթում, այլև այլ մշակույթների լեզուներում որոնցով այն թարգմանվել է, և ոչ միայն տեղական ու օտարալեզու գրախոսների կարծիքը, այլև գրականության պատմաբանների և գրաքննադատների մեկնաբանությունները, և պատկերումները որ միջազգայնորեն հայտնի տեքստը կարող է թողնել ուրիշ, թե էլիտար և թե մասսայական, մշակութային ձևերում և կիրառումներում: Օտարալեզու վեպի թարգմանությունը կարող է հաղորդել ոչ միայն բառարանային նշանակություններ կամ պատման ձևի հիմնական էլեմենտներ, այլև մեկնաբանություն, որ մասնակցում է իր «ըստ կարելվույն հավերժական հետմահու կյանքում` եկող սերունդների միջով»: Եվ այս մեկնաբանությունը կարող են կիսել նաև օտարալեզու ընթերցողները, ում համար որ գրվել էր բուն տեքստը: Հետո թարգմանությունը նպաստում է օտար մշակույթի ընդհանուր հասկացմանն ու ըմբռնմանը, մի ըմբռնում որ մասամբ վերականգնում է օտար տեքստի պատմական կոնտեքստը, թեև տեղական ընթերցողների համար:

[Կրճատված]

Թարգմանության մեջ ուտոպիական ծավալը

Համայնքները, որոնց խթանում է թարգմանությունը, ունեն սկզբնական պոտենցիա, ազդանշված տեքստում` թարգմանչի կողմից ծավալած դիսկուրսիվ ստրատեգիաներով, բայց նրանք դեռևս չունեն սոցիալական գոյություն: Իրականացման համար նրանք կախված են տեղական մշակութային ընտրախավերի կամ հովանավորների ցանցից, որտեղով որ շրջանցելու է թարգմանությունը: Այդ ընտրախավերին գրավելու համար, սակայն, թարգմանիչը անհամաչափ հաղորդակցման գործողությամբ է ներքաշում օտար տեքստը, իդեոլոգիապես ծանրանալով դեպի թարգմանող մշակույթը: Թարգմանությունը միշտ գաղափարախոսական է, քանի որ արձակում է տեղական մնացորդ` արժեքներ, համոզմունքներ, և պատկերների ներգրում, կապված տեղական մշակույթի պատմա-սոցիալական դիրքորոշումների ու ժամանակաշրջանի հետ: Ծառայելով տեղական շահերին ու հետաքրքություններին, թարգմանությունը փոխանցում է օտար տեքստի լեզվաբանական և մշակութային տարբերությունների իր գաղափարախոսական որոշումներն ու լուծումները:

Սակայն թարգմանությունն ունի նաև ուտոպիական բնույթ: Տեղական ներգրությունն արվում է օտար տեքստը հաղորդելի դարձնելու մտադրությամբ և այդպիսով լցված է այն ակնկալիքով, որ թարգմանված տեքստի շուրջ կստեղծվի ինչ-որ համայնք: Մնացորդի մեջ ներդրվում է այն հույսը, որ թարգմանությունը կստեղծի տեղական ընթերցողների մի խումբ, մի երևակայական համայնք, որ կկիսի օտարի նկատմամբ հետաքրքրությունը, և հրատարակչի տեսանկյունից` կստեղծի շուկա: Եվ միայն մնացորդի շնորհիվ է, որ թարգմանությունն իրականում կարող է փոխադարձ ըմբռնման և ընդհանուր հասկացողության հասնել տեղական և օտար ընթերցողների միջև: Մատակարարելով գաղափարական լուծում, թարգմանությունը պրոյեկտում է մի ուտոպիական համայնք, որը դեռևս իրականացված չէ:

Այս մտքի հետևում ընկած է Էռնստ Բլոխի մշակույթի ուտոպիական ֆունկցիայի վերաբերյալ մարքսիստական տեսությունը, ըստ որի մշակութային ձևերն ու կիրառումներն արձակում են «ավելցուկ», որը ոչ միայն գերազանցում է իշխող դասակարգերի գաղափարախոսությունը, «ստատուս քվոն», այլև ակնկալում է մի ապագա «կոնսենսուս», մի ապադասակարգային հասարակություն, սովորաբար ձևափոխելով որևէ` իշխող կամ իշխված դասակարգի «մշակութային ժառանգությունը» (Բլոխ 1988):

Բլոխի ուտոպիական ավելցուկը ես մեկնաբանում եմ որպես այն տեղական մնացորդը, որ թարգմանության գործընթացով ներգրվում է օտար տեքստի մեջ: Թարգմանությունն արձակում է տեղական մշակույթի ավանդույթներին վերաբերող նշանակությունների ավելցուկ առօրյա-ստանդարտ բարբառի կամ այլապես ստանդարտացված լեզուների շեղումների, օրինակ` արխաիզմների կամ խոսակցական բարբառների միջոցով: Յուրաքանչյուր թարգմանության մեջ անուղղակիորեն ենթադրվում է կոնսենսուսի ակնկալիքը, տեղական ներգրության շնորհիվ օտար տեքստի հաղորդումն ու ընդունումը:

Այնուամենայնիվ ներգրումը չի կարող երբեք լինել այնքան ըմբռնելի, այնքան լիակատար տեղական ընտրախավերի համեմատ, որ ստեղծի հետաքրքրվածների համայնք առանց բացառության կամ հիերարխիա ստեղծելու: Եվ օտար ու տեղական մշակույթների անհամաչափությունը շարունակվում է պահպանվել, նույնիսկ երբ օտար կոնտեքստը մասնակիորեն ներգրվում է թարգմանության մեջ: Ուտոպիաները հիմնվում են գաղափարախոսությունների վրա, պնդում էր Բլոխը, սոցիալական բաժանումներ ու սահմանագծեր ստեղծելու շահագրգռված պատկերումների վրա: Թարգմանության դեպքում, հետաքրքրվածությունները խորապես տեղական են, և գուցե բխում են տեղական ընտրախավերի միայն մի որոշակի ներկայացուցչության հետաքրքրվածությունից:

Բլոխը մատնանշում էր նաև, որ տարբեր սոցիալական խմբեր ցանկացած պատմական շրջանում անժամանակակից ու անսինխրոն են իրենց մշակութային և գաղափարախոսական զարգացման մեջ, ոմանք պարունակելով «նախկին ժամանակաշրջաններից մնացուկ ներկայում» (Բլոխ 1991): Մշակութային ձևերն ու կիրառումները տարասեռ են` բաղկացած տարբեր ժամանակայնությամբ տարբեր տարրերից և կապված տարբեր խմբերի հետ: Լեզվում, բարբառներն ու դիսկուրսները, ռեգիստրներն ու ոճերը, որ գոյակցում են որոշակի ժամանակահատվածում, կարող են նկատվել այն մնացորդում, որն արձակվում է յուրաքանչյուր հաղորդակցման ակտով: Մնացորդը «սինխրոնայինի մեջ դիախրոնային երևույթ է», որը բեմադրում է «լեզվի մեջի հակասությունների և դիմադրությունների վերադարձը, որոնք էլ հենց կազմում են հասարակականը. այն լեզվի անցյալի հակասությունների և դիմադրությունների դիմացկունությունն է ու նորերի ակնկալիքը ապագայում» (Լըսեղկլ 1990): Հետևաբար ցանկացած թարգմանության մեջի տեղական ներգրությունն այն է, ինչ Բլոխն անվանել էր «կանխատեսային լուսաբանում»` լեզվաբանական և մշակութային տարբերությունների, թե նրանց որ գոյություն ունեն տեղական խմբերում կամ թե նրանց որ բաժանում են օտար ու տեղական մշակույթները, ապագա հաշտեցումը պատկերացնելու ուղին:

[Անգլերենից թարգմանեց Շ. Ավագյանը]

*Venuti, Lawrence. “Translation, Community, Utopia.” The Translation Studies Reader. Ed. Lawrence Venuti. New York: Routledge, 2000.

___
Bibliography

Allain, M.-F. The Other Man: Conversations with Graham Greene. Trans. G. Waldman. London: Bodley Head, 1983.
Benjamin, A. Translation and the Nature of Philosophy. New York: Routledge, 1989.
Benjamin, W. “The Task of the Translator: An Introduction to the translation of Baudelaire’s
Tableaux Parisiens.” Trans. Harry Zohn. 1923. In The Translation Studies Reader. New York: Routledge, 2000.
Blanchot, M. The Unavowable Community. Trans. P. Joris. Barrytown, NY: Station Hill Press, 1988.
Bloch, E. The Utopian Function of Art and Literature: Selected Essays. Ed. and trans. J. Zipes and F. Mecklenburg. Cambridge, Massachusetts: MIT Press, 1988.
---. Heritage of Our Times. Trans. N. Plaice and S. Plaice. Oxford: Polity, 1991.
Heidegger, M. Early Greek Thinking. Ed. and trans. D.F. Krell and F. A. Capuzzi. New York: Harper and Row, 1975.
Jameson, F. The Political Unconscious: Narrative as a Socially Symbolic Act. Ithaca, New York: Cornell University Press, 1981.
Lecercle, J.-J. The Violence of Language. New York: Routledge, 1990.
Lefevere, A. Translation, Rewriting, and the Manipulation of Literary Fame. New York: Routledge, 1992.
MacIntyre, A. Whose Justice? Which Rationality? Notre Dame, Indiana: University of Notre Dame Press, 1988.
Tabucchi, A. Sostiene Pereira: Una testimonianza. Milan: Feltrinelli, 1994.
Toury, G. In Search of a Theory of Translation. Tel Aviv: Porter Institute for Poetics and Semiotics, 1980.