ԽՕՍՔԻ ԱՆՀՐԱԺԵՇՏՈՒԹԻՒՆ

ԻՇԽԱՆ ՉԻՖԹՃԵԱՆ

ՄՈՒՏՔ

Պէյրութի «Բագին» գրական պարբերագիրքին մէջ (Ապրիլ-Մայիս-Յունիս, 2011, էջ 44- 51) լոյս տեսաւ «Գրական Բացակայութիւն» խորագրեալ յօդուածը, որուն առաջին տողերուն իսկ անոր շարունակելիութեան կամ երկարաձգման մասին յստակ ակնարկութիւն մը կայ: Ներկայ գրութիւնը կը փորձէ խաղալ այդ արձագանգումի դերը, որովհետեւ խօսքը խօսք կը բանայ ու զայն սպառելու մեր կարելիութիւնները միշտ սահմանափակ են, թէեւ կը ծաւալին. կը գրենք, կը յիշենք, կը յուշենք ու դարձեալ կը գրենք: Ու այսպէս՝ շարունակաբար: Նախորդ անդրադարձով շատ մը հարցեր միայն կարճ մատնանաշումի մը ենթարկուած էին: Այստեղ պիտի կատարուին տեղ-տեղ որոշ ընդլայնումներ: Չմոռնալ սակայն, որ հարցերու փակումն ու բացումը (ու ասոնց միջեւ գտնուող սեղմ ակնարկները) իրարու կը ծառայեն ու ատով իսկ՝ իրարու կը պատկանին: Հարց մը բանալու համար հարկ է երբեմն լաւապէս զսպել ու պրկելու համար խցկել, լռելեայն աղաղակել, որպէսզի հասանելի ու անհրաժեշտ ըլլայ անոր ընդլայնացման գործողութիւնը: Անհրաժեշտութիւն մը սաստկութենէ մը ծնելու է: Եւ փակումը կապ չունի արգելակումի, արգելքներ պատնէշելու հետ, ինչ որ յաճախ շփոթի կ’առաջնորդէ: Բռնատիրական վարչակարգերն ու այդ մտայնութեամբ շարժող ոյժերն են, որ խօսքի ազատութեան սահմանագծումներ կը քաշեն:

Յօդուածին հեղինակը առաջին գրութեան առթիւ ուղղակի ու անուղղակի արձագանգներ ստացաւ, շատ աւելի անհատական քան հանգամանաւոր, թէ հակակշռուած թէ անհակակշիռ: Անոնց բոլորին ալ ներկայ ու բացակայ շնորհքը ընկալած է ու անոնցմէ ոմանց ստորեւ պիտի անդրադառնայ:

Փափաքելի է, որ գրութիւն մը այլ գրութիւն արթնցնէ ինքն իր, նաեւ ընթերցողին քով, ինքն իրմէ ու ընթերցողէն հեղինակ շահի: Արձագանգ գայ այս՝ մեր կողմէն ու դիմացէն, ուր ոչ միշտ պարապութիւն մը կ’իշխէ: Խօսքի տարածքը բացուի: Դիմացի լեցունէն եւ պարապէն գալիք արձագանգներու հետամուտ է այս գրութեան մղումը: Օդին մէջ սաւառնող, յանգումներու ու յենակներու չհասնող գրախօսքեր շատ կան մեր մամուլի էջերուն վրայ տարածուած: Շատ հատուածական ու միակողմանի: Փորձը կը պակսի՝ գրութենէ մը մեկնարկուած արտագրութենական յանգումներու եւ բախումներու առաջնորդող խօսքին, ինքնախօսութենէն անդին անցնողին ու թափանցողին, շարժողին, գրութենէն դուրս հանուողին, որ նաեւ գրութենէն այլ գրութիւն շարժումը կ’ապահովէ: Այդ կամուրջը նետելու վրայ ենք ամէն անգամ ճիգով մը, որ շատ աւելի կ’արժէ քան կորսուող ու կորսուելիք գրականութեան մը անմիջական, ճնշիչ ու յուսալքող գիտակցութիւնը: Ճնշումէն ծնած ճիգ պիտի շինէր յուսահատութենէն բարձրացող յոյսը (հմմտ. Ն. Սարաֆեանի մէկ խօսքին հետ՝ «Յուսահատութիւնս կ’աճի դէպի յոյս եւ հպարտութիւն»): Այստեղ Սարաֆեանին կատարուած յղումը կրնայ օրինակ ծառայել ընթերցումով սնուցուող աճի մը գործողութեան: Նման յղում ու յիշեցում կապերու ճշդումին դերը կը կատարեն: Այդ ճշդումները վերջնական չեն, ուր մնաց որ տկարութիւն կամ զօրութիւն նշանակէին: Ծագումնաբանական իմաստ ունին անոնք, մօտէն դիտուած:

ԴՈՒՆ Ո՞Վ ԵՍ

Առանց այս հարցումին ծանօթ ու հասարակ խօսակցութեանց մէջ ընդհանրացած արհամարհական կամ կիսովին արհամարհական գունաւորումին ակնարկելու, հարցումի աւելի լուրջ մակարդակի մը վրայ բարձրացուցած կը դիտենք զայն: Եւ լրջացուած հարցումին կայ հետեւեալ պատասխանը.- Գրելու համար պէտք չէ ինք մը ըլլալ, այլ գրութիւնն է որ ինքնութիւն կու տայ գրողին: Գրել չի նշանակեր՝ գրող ըլլալ (պահ մը մոռնալով թէ ինչե՞ր կրնայ նշանակել ասիկա) եւ յետոյ գրել, այլ գրութիւնն է որ գրող կը դարձնէ, կը հեղինակէ կանչելով քեզ:

Ուրեմն, ամէն մարդ կրնայ գրել, արտօնութեան մը հարցը չկայ բարեբախտաբար, այնպէս ու այնքան որ գրութեա՛մբ մէկը հեղինակ դառնայ, գրութեան եւ ոչ թէ իր այս կամ այն անուան շնորհիւ: Գրութիւնն է – եւ միայն անիկա – գրողի մը հանգամանքն ու հեղինակ ըլլալու պայմանը, ներկայութիւնը, որ միշտ անշուշտ բացակայութենէ մը կու գայ: Յստակ է որ ազատութեան մը կ’ակնարկուի այստեղ, որ կը պարտկէ անուն եւ հանգամանք: Անշուշտ այս անտեղի թուող բայց յստակացումի ի խնդիր կատարուած հաստատումները իբրեւ անհրաժեշտութիւն մեր օրերու ու ձեւերու հայելիին մէջէն կը դիտեն իրենք զիրենք:

Գրող մը եթէ կը սկսի տեղէ մը, ըսենք՝առաջին գրութեամբ մը, գրութիւնը ինք սակայն առաջնայինի, սկզբնականի հարցեր ու հաշիւներ չունի: Ամէն գրութիւն առաջնութիւն մըն է: Մուտքի արտօնագիր չկայ: Այս պատճառով ալ փափաքելի անհրաժեշտութիւն մը չէ գրութեան ուղղուած որեւէ առաջնորդող մեկնաբանումի ձեռնարկութիւն, որ անոր տեղ տալու արարքէն անդին կ’անցնի, գրութեան իսկ արտաքին ինքնութիւն մը կը հայթայթէ եւ հաւանաբար կը փորձէ պատասխան մը ճարել «Դուն ո՞վ ես»ին, պատասխանանման բանաձեւումի մը անհրաժեշտութիւնը զգալով: Անշուշտ գրութեան մը առաջնորդութիւնը ու ատով իսկ՝ բացատրութիւնը կատարող փորձեր միշտ անօգուտ չեն, նոյնիսկ շահեկան են, երբ գրութեան հեղինակին իսկ արտադրութիւնն են: (Հոս երկի մը մեկնութիւնը չէ որ հարցականի տակ կ’առնուի): Պարագաներ, ուր հեղինակ մը անպայման անհրաժեշտութեան առջեւ կը գտնէ ինքզինք իր երկին ու անձին միջեւ զետեղելու: Ինտրային ու Մեծարենցին օրինակները հետաքրքական են: Յակոբ Օշականը «Համապատկեր»ի իր տասներորդ հատորով շատ հեռու սահմաններ կը հասնի: Բոլորն ալ երկին հեղինակային բացումին կը միտին:

«Դուն ո՞վ ես» հարցումին պատասխանը հարցումն իսկ է:

ԱՆԱՆՈՒՆՆԵՐ

Անուններ տալ: Միայն մարդիկ չէ որ անուն ունին, այլ՝ երեւոյթները բնականաբար: Եւ անունը մէկ բառ չէ միշտ: Երբեմն անհունութիւն մըն է: Պէտք մըն է ըստ երեւոյթին հեղինակներու եւ երկերու անուններ տալ, ուղղակի մէջբերումներ կատարել, օրինակներ մատնանշել, ըսածդ հաստատելու համար: Հաստատել, հաստատուն գետնի վրայ դնել, ոչ թէ կարծես խախուտ պիտի մնար խօսքը: «Այս ըսածս ահա ասիկա կը նշանակէ՝ տեսէք, որ հասկնաք, թէ իրապէս ի՞նչ ըսել կ’ուզեմ: Ըսածս ինչի՞ մասին է ընդհանրապէս»: Ձեւով մը օրէնք, սպասելիք դարձած է այս մէկը: Վարժուած ենք: Կը փնտռենք այս հոլովոյթը: Սակայն այստեղ հատորներու եւ հեղինակներու անուանումով գալիքը չէ անհրաժեշտը:

Հարցը նաեւ չի վերաբերիր ուղղակի օրինակներ չտալով ճակատումէ խուսափումին: Ի վերջոյ երբ անուն չես տար, վերջնական յստակութիւն մը չես յայտներ, այլ ընդհանրութիւններու վրայ կը ծփաս: Աս չէ եղած սակայն դիտումը նախորդ յօդուածին այն մասերուն մէջ, ուր թերեւս անուններ կը սպասուէին: Դիտում մը կայ, որ անուններ կը ծածկէ, կը խեղդէ ու ատով կ’ուզէ թերեւս անոնց գրական բացակայութիւնը ճշդումի բերել: Սա չի նշանակեր որ յիշուած անուններն ու օրինակները, քանի որ անոնք իրողապէս կան նախորդ յօդուածին մէջ, իրենց յիշատակումովն իսկ կը խուսափին բացակայացման բովէն:

Ճիգ մը փորձուած է անուններ տալու փոխարէն եղած անունները լռելու, անանուանելու: Թերեւս այս լռութեան մէջ գտնուէր փոխանցուելիք պատգամը: Գրական բացակայութիւնը անուններու բացակայութեամբ գրականի մը շեշտուած երանգաւորումը կ’ուրուագծէ: Եւ ասոր համար տեղ մը պէտք է բացակայէին անունները, ուրիշ տեղ մը ներկայ ըլլալով հանդերձ, ըլլալու համար անանուններ: Ճիշդ ինչպէս որ հեղինակ մը իր ինքնութիւնը կը տարտղնէ գրութեան մը մէջ եւ հեղինակային բացարձակ ու շօշափելի ինքնութեան մը ծածկումը կ’ուզէ ցոյց տալ, թերեւս առանց խորհելու որ տարտղնումը ինք մէկ աղբիւր կամ միացած անուն ունի, այնպէս ալ այստեղ անունները կերպարանափոխութեան մը մէջ կը տարրալուծուին, կը դառնան տեղ մը անուն եւ այլ տեղ մը՝ անանուն:

Անուն եւ երեւոյթ կրնան իրարու տեղ փոխանակել: Գրական (ոչ միայն) անհատ մը կրնայ այնքան բնորոշիչ յատկութիւններ ունենալ, որ երեւոյթի կը վերածուի: Երեւոյթ կը յուշէ: Իր անունէն երեւոյթը անուն կ’առնէ: Ինք իբրեւ կենսագրութիւն նոյնիսկ կրնայ անհետանալ, բայց երեւոյթին թելադրանքն ու պատգամը կ’արմատաւորուին: Երեւոյթի վերածուած անհատը այստեղ մեծ մասամբ կորսուած ու լուծուած է: Ռ. Պարթ երբ «հեղինակին մահուան» կ’ակնարկէ, նաեւ ու մանաւանդ կը յուշէ անոր անուան թաղումը, մէկ անուան մէջ սեղմուելու յստակութիւնը ու ատով՝ երկնուած գործին յառնումին կարեւորութիւնը:

ՔԱՅԼ ՄԸ ԱՆԴԻՆ

Ապրում եւ կարողութիւն, սիրել եւ կրնալ: Ու մանաւանդ այս երկուքէն մեկնած՝ կարողութեան յղկում: Գրական թերթեր ճիշդ է որ հաւատքի, համոզումի, խանդավառութեան, յարատեւ ճիգի արդիւնք են: Ասքանը սակայն միայն սկիզբի մը համար: Խանդավառութիւնը շատ բան կրնայ ընել, ինչ որ բանականութիւնը պիտի չկարենար ընել: Իմաստուն խօսք մը: Կը շարժինք ու յառաջ կ’երթանք: Այնքան կ’երթանք որ մեր կեցած ըլլալն իսկ չենք զգար յաճախ: Ու ասիկա է հարցը: Նորոգումի, ինքնանորոգութեան անհրաժեշտութեան մը զգացողութիւնը: Բացին ցաւը: Ուզել եւ յուզել (գրաբար իմաստը առնել): Ուզելը կրնայ մեկնավայր մը ըլլալ, չէ ի բնէ, բայց կրնայ նաեւ սկիզբ եւ վերջ դառնալ միաժամանակ: Խօսքը իբրեւ անհրաժեշտութիւն ծաղկելու է առաջինէն դէպի երկրորդ մակարդակը, ուզելէն դէպի յուզել, ըլլալով նաեւ անցման փուլին՝ կամուրջին վրայ: Ան երբ մնայ առաջին հանգրուանին մէջ, առաջին աստիճանի, տտիպ, ոչ փոխանցիկ ու անփոխանցելի՝ կ’ունենանք հասունութեան պակասութիւն: Ի՞նչ են անոր նշանները: Երբ գրող ու թերթ չեն կարդար իրենցմէ առաջուան գործերը ու տեղեակ չեն առաջուան անցած-դարձածին, չեն կրնար գիտակից ինքնատեղաւորում մը կատարել աւանդութեան մը մէջ: Ու կը մնան առ անձինն: Եթէ հանճարի մասին է խօսքը՝ ըսելիք չկայ: Իր աւանդութիւնը ստեղծող ու բերող հանճար, որ չի կախուիր ուրիշ ճամբաներէ: Սակայն հանճարներու ժամանակը եթէ հայկական կարգ մը «ուղեղներու» համար դեռ բաց է, մեր կասկածամտութեան կարկինը շատ աւելի լայն բանալու պատրաստ ենք: «Հանճարներ» ու «մեծեր» կը տողանցեն մամլոյ ու առօրեայ գրեթէ բոլոր ճամբաներուն վրայ:

Բանաստեղծութիւնը գրուելէն ու հրապարակին տրամադրուելէն ետք պիտի ըլլայ խօսելի, ուսումնասիրելի, քննելի, մերձենալի: Ու ատոր համար տեղ հարկաւոր է: Ո՞ւր եթէ ոչ՝ գրական հանդէս մը, որ սովորաբար իրարու կը փակցնէ քերթուած ու արձակ, գրախօսական եւ զրախօսական՝ զանոնք քով-քովի, տակ-տակի կամ վրայ-վրայի հրատարակելով ու կը փակէ բանաստեղծաբանութեան կարելիութիւնները, հնարքը՝ արուեստը: Հոն ուր բանաստեղծութիւնը կարելի ըլլայ ուսումնասիրել: Ինքնա-հաւանութեան, այսինքն ինքզինքին հաւանելու փորձանքը չի կրնար փորձառութեան վերածուիլ: Ինքնափակութիւնը: Ան է թերեւս որ գրական խօսքին տարածքը եւս փակ կը պահէ:

Բանաստեղծութենէն զատ նաեւ քննող խօսքը երկ-խօսութեան պատրաստ վիճակի մէջ ըլլալու է: Միակողմանի՝ մէկ կողմը միայն տեսնող գաղափարախօսական սիւնակներով լեցուած գրական հանդէսներ, համայնավար կամ հակահամայնավար, նոյն կամ նման թափ ու շունչով, յանուն գաղափարաբանութեանց գործ(ածու)ող, շատ մը զուտ ու հիմնական հարցերու անտեսումն ու թերեւս ակամայ շրջանցումը կատարեցին անցեալ տասնամեակներուն ընթացքին, ոչ միայն, բնականաբար, հայկական աշխարհին մէջ: Գաղափարախօսութիւնը իբրեւ ինքնութիւն ու անկէ ալ՝ մերձեցման նախապայման:

Նորի, նորոգումի, վերանորոգումի աշխատանքը, որ կրնայ անհատական կամ հաւաքական ըլլալ, թէ արտաքին աշխարհին, թէ ներքին անհատական փորձառութեան թէ այդ բոլորին լեզուական արտայայտութեան հետ կապ ունեցող կրթողական գործողութիւն մըն է, որ փոխանակուող գաղափարներով, խօսքի անհրաժեշտ բացումով եւ ընթերցումներով, այս օրերուն մանաւանդ համացանցային փոխյարաբերութեամբ ստեղծելի մթնոլորտ մը կրնայ ըլլալ:

Ի՞նչ կը նշանակէ կարծիք յայտնել եւ ի՞նչպէս տեղի կ’ունենայ անիկա: Ինչպէ՞ս կրնանք անհրաժեշտութենէ մեկնած խօսիլ իրարու հետ, գրական մակարդակի մը վրայ, բերանացի կամ գրաւոր: Ճամբաները վերջնականօրէն փա՞կ են: Գրական մամուլը արծարծելի նիւթ մը մէջտեղ դնելու չա՞փ ալ անկար է թէ՞ գրական նիւթ գոյութիւն չունի ընդմիշտ:

ԼԵԶՈՒԻ ԽՆԴԻՐ

Հրատարակուած են բանաստեղծական գործեր, ուր արեւմտահայ ծագումով սփիւռքահայու կողմէ արեւմտահայերէնին տեղ արեւելահայերէնը գործածուած է: Չենք ուսումնասիրած այդ երկերուն արեւելահայերէնին որակը: Մանկութեան եւ սկզբնական՝ մայրենի լեզուին գործածութիւնը անշուշտ շատ բնական երեւոյթ մըն է: Օտար լեզուով արտայայտուելուն պատճառները շատ են: Աս պարագային սակայն կարելի է հարց տալ՝ արեւելահայերէնը օտա՞ր լեզու է: Որոշ չափով մը օտար է անշուշտ, հայերէնի տարբերակ մը ըլլալով պարզապէս: Սիրելով զայն ու անով հիանալով զայն գործածելը սխալ բան մը չէ: Սակայն սփիւռքահայերու կողմէ արեւելահայերէնին գործածութիւնը հարկ չէ որ հասնի մինչեւ այն հանգրուանը, ուր արեւմտահայերէնով բանաստեղծելու այսպէս կոչուած անկարելիութիւն մը, արեւմտահայերէնին իբրեւ թէ անբանաստեղծական լեզու ըլլալու «պատճառը» առաջ դրուի: Ահա այս մէկն է սխալն ու վտանգաւորը: Ամէն լեզու իր ձեւով ու չափով բանաստեղծական է, այնքան ատեն որ մենք տուեալ լեզուով գրուած բանաստեղծութեանց ծանօթ ենք: Լեզուի մը էութեան մէջ չէ անոր բանաստեղծական կամ անբանաստեղծական նկարագիրը, այլ անոր հետ տեղի ունենալիք յարաբերութեան, անոր գործածութեան ու ճանաչման: Ճիշդ ինչպէս որ ներկայ հայ բանաստեղծական փորձերու մեծամասնութեան ողորմելիութիւնը պատճառ մը չէ որ փակենք յոյսի դռները եւ հրաժեշտ առնենք բանաստեղծութենէն կամ այլ սեռէ մը ընդհանրապէս: Մշակութային կարելիութիւնը մշտապէս բաց պատուհան մըն է:

Այստեղ բաղդատութիւն մը շատ տեղին պիտի ըլլայ: Պուրճ-Համմուտի մէջ սնունդ առած երգիչները երբ «նոր» (նուազագոյնի իջեցուցած եմ այստեղ փակագիծերու գործածութիւնը, ոչ թէ ամէն բառ կարելի էր փակագիծերու մէջ խեղդել) երգեր կը մատուցեն հայկական հանրութեան, թերեւս իրենց «կնիքը» կամ «ինքնուրոյնութիւնը» յստակացնելու համար, երբեք չեն դիմեր արեւմտահայերէնին, այլ գրեթէ միայն արեւելահայերէնին, կարծէք «երգարուեստ»ի մը այժմէականացումը արեւմտահայերէնով անկարելի ըլլար: Այնքան որ եթէ յանկարծ զարտուղի մը բախտաւոր օր մը արեւմտահայերէնով երգ մը երգէ, ժողովուրդը կրնայ զարմանալ եւ բողոքել, կարծելով որ երգուածը հայերէն չէ...: Թեքում մը դէպի արեւելահայերէն, մեր օրերուն կատարուած, իր պատճառները ունի: Սակայն այս թեքումով եկած արեւմտահայերէնի անգործածելիութիւն մը արդարանալի չէ: Քաջալերական են Շահանդուխտի եւ Սարգիս Կիրակոսեանի նախաձեռնութիւնները, որոնք լիբանանահայ հերոսի մը ծննդեան կամ մահուան պարագաներուն առթիւ արեւմտահայերէնով գրի առնուած ոտանաւոր մը հայ երգիչին տրամադրութեան տակ կը դնեն:

Լեզուին հետ յարաբերութիւնն ու անոր գործածութիւնը կրնան տան մէջ պատահիլ, հոն սկսիլ, կրնան շատ անհատական ըլլալ (ի վերջոյ այս զուտ անհատական հանգրուանը վերջնական անհրաժեշտութիւն մըն է), կրնան դպրոցը տեղի ունենալ, երբ հայերէն լեզուի ու գրականութեան դասաւանդութիւնը ատիկա կատարէ, կամ ալ կրնան հաւաքական ընթերցումի մը ընթացքին զարգացումի հասնիլ:

ԺՈՂՈՎՈՒՄՆԵՐ

Գրական համաժողովներու դերը երբեմն խցանող կրնայ ըլլալ, խօսքին իսկ ի վնաս: Գրողներու հաւաք մը, աշխարհի որ անկիւնն ալ տեղի ունենայ, ի վերջոյ դրական երեւոյթ է, ուր գրականութեան խօսքը կրնայ տեղ գտնել: Հանդիսութեան ու ցուցադրութեան, տօնախմբութեան մթնոլորտը ստիպուած հռետորական ու ազգասիրական վիճակ ու կշիռ կը մատուցէ: Մանաւանդ այնպիսի համաժողովներու պարագային, որոնք գրականութեան էութեան անհաշտ կարգախօսներու կը պարտադրեն իրենք զիրենք: Գրականութիւնը ծառայ կը դարձնեն, փոխանակ անոր ծառայելու: Իրականութեան մէջ այն վայրն ու ժամանակը որ պիտի ծառայէր, եւ վստահ եմ որ որոշ չափով ալ ծառայած ըլլալու է ոմանց համար գոնէ, գրական հանդիպման ու վայելքի, կը դառնայ գրականութեան հարցերը մէկ ծրարէն (որովհետեւ արխիւ չկայ ընդհանրապէս) միւսին մէջ դնող ու թաքցնող առիթ մը: Մինչդեռ այդ հարցերը արեւուն լոյսին պէտք էր արժանանային: Նոր հարցադրումի ու ձեւաւորման ենթարկուելու են նոյն ու հին կարծուած հարցերը:

Գրակա՜ն վերջին լուր: Սփիւռքահայ գրողը դրամահաւաք կը կատարէ հայրենի գրողներուն ի նպաստ: Երեւոյթը չեմ կրնար բնորոշել: Ամենասրբազան առաքելութենէն մինչեւ ամենաստորաքարշը՝ բոլորն ալ կը սազին: Փորձեցէք: Թէ հաւաքարարներուն հայրենիքէն գալիք գնահատանքը, մետաղի կամ աղի ինչ տեսակի կտոր ալ ըլլայ, սա ձեռնարկին մղիչ ոյժը ըլլալու հանգամանքն ունի՝ շատ աժան ու գրեթէ անիմաստ բացատրութիւն մըն է: Հարցը կը վերաբերի սփիւռքահայ մտաւորականի տիպարին նեցուկ չկանգնելու երեւոյթին անմարսելի անմարդկայնութեան: Սփիւռքահայ մտաւորականի տիպարին անկարելիութեան կ’օժանդակէ յիշեալ երեւոյթը:

ՏԱԳՆԱՊՆԵՐ

Տագնապը կրնայ վիժիլ, երբ անոր չէ տրուած իր անունը։ Հոս, այո, պէտք մըն է անունը: Տագնապը եւ ոչ թէ խայտառակութիւնը արժանի է անուան: Տագնապ կար Զուլալ Գազանճեանին մօտ, մեր միակ հանդիպման, 2003ին, Վենետիկ, երբ ջղային կը խօսէր տեսակ մը արդիական բանաստեղծութեան դէմ ընդհանրապէս։ Համաձայն չէի կարծիքին, բայց կը բաժնէի տագնապը։ Կը տագնապէր, որովհետեւ խոր լրջութիւն մը կապած էր զինք իր հասկցած բանաստեղծութեան անքակտելիօրէն։ Այդ լրջութիւնը կ’արգիլէր որ ինք հեռաւորութիւն մը ստեղծէր իր եւ իր բանաստեղծական աշխարհին միջեւ: Ինք հոն էր, ընկղմած այդ աշխարհին մէջ, անխօսելի, այլամերժ, անհրաժեշտ, միայն իր ճշմարտութեան հերոս ու նահատակ: Այլամերժ անքակտելիութիւն մը, որ կրնայ շատ շուտ փակուղի առաջնորդել, զոր սակայն կարելի է յարգել։ Կը յարգես, որպէս ձեւ մը ձեւերէն:

Ինչպէ՞ս բարձրաձայնել տագնապին լռութիւնը, այն որ պէտք է խորաչափել գիտնայ, տեսնել հեռաւորութիւններ եւ մօտիկութիւններ, նմանութիւններ ու տարբերութիւններ։ Լռութիւնը, որ գիտէ խօսիլ եւ յետոյ լռել։ Այսինքն`բերել լռութեան խօսքը։ Քննադատութիւնը ընտրութեան արուեստ մըն է, որ այս տեսակի լռութեան մը հետ առընչուած է։ Ընտրութիւնը անխուսափելի է։ Կան ոմանք, որոնք իրենց հեղինակները կ’ընտրեն ու անոնց միայն կ’անդրադառնան. նախասիրութիւն` պիտի ըսէինք։ Կան ուրիշներ, ինչպէս Յ. Օշական, իրենց հայեացքին տակ կ’առնեն գրեթէ ամէն գրող, որովհետեւ ծրագրած կ’ըլլան ամբողջական, ընդհանուր պատկեր, «համապատկեր» մը գծել։ Այս վերջինները եւս, հակառակ իրենց ծրագրին, չեն կրնար ընտրութենէն խուսափիլ, որովհետեւ եթէ իրենց նախասիրած հեղինակները չեն ընտրեր, կ’ընտրեն, կը զատորոշեն իրենց մօտեցման մէջ ելակէտ, նախասիրութեան օրէնք, անգիր սկզբունք, որոնք իրենց «ընտրութիւն»ն իսկ են։ Իրենց մէջը կ’աշխատի ընտրամեքենայ մը։ Ընտրել օրէնքը, մօտեցումը: Եւ ըստ այդ իւրացուած օրէնքին, որ տեղ մը աշխարհըմբռնում ալ կը դառնայ, կ’ընկալես:

Երբեմն ընթերցողի կամ գրական հանդիսութեանց ներկայ գտնուողներու նուազ քանակը կը տագնապեցնէ: «Քանի՞ հոգի կու գայ արդեօք», հարց կու տանք: Անկում ու նահանջ կ’ապրի գրականութիւնը, քանի որ հետաքրքրուող չկայ: Անպայման գրողի մը գրողական կամ (անգոյ) քննադատութեան մը կողմէ ճանչցուած ու հաստատուած արժեւորումը չէ այստեղ խնդրոյ առարկան: Պետիկ Հերկելեան մը իր խենթ խառնուածքին եւ դժբախտ ճակատագրին ու այլեւայլ արժանիքներուն անունով շրջապատ մը ստեղծած է եւ հոն բանաստեղծութիւնը չէ անպայման որ մարդ, թիւ գումարած է, այլ բանաստեղծին կերպարը ու անով խանդավառուողներու փաղանգ մը: Հմայքը երբեմն տարբերելու է բանաստեղծութեան որակէն, առանց բնական հաւասարումի մը հասցնելու երկուքը: Ուրեմն կարելի է բանաստեղծի ու բանաստեղծութեան շուրջ թիւ հաւաքել, եթէ աշխատանք ու հոգ կը տարուի այս ուղղութեամբ: Եւ Պետիկին պարագային այդ աշխատանքը շօշափելի է: Բանաստեղծն ու բանաստեղծութիւնը հասկցողէ առաջ տէր, կամ աւելի ճիշդ՝ հետաքրքուող ունին աս պարագային: Տիրութիւն ընել, հոգալ՝ բանաստեղծութեան որակէն չեն մեկնիր անպայման: Խենթութիւնն ալ հանճար կրնայ ըլլալ, բայց բարեբախտաբար ոչ բոլորին պարագային:

Այստեղ կը մնայ հարցումը՝ տուեալ դժբախտ ճակատագի՞րը, խնդրոյ առարկայ բանաստեղծութիւ՞նը, հեղինակին շուրջ ստեղծուած հետաքրքրութեան օղա՞կը թէ՞ մեր հասարակութեան մօտ ընդհանրապէս բանաստեղծութեան հանդէպ (իբր թէ) առկայ «սէրը» շարժիչ դեր խաղացած են, մարդ հաւաքած են այս անուան շուրջ: Կրնան այս բոլորն ալ դեր մը ունենալ: Բանաստեղծութեան վրայ եկած ու հագցուած շերտեր են ասոնք, որոնք երբեմն բուն իսկ միջուկը, բանաստեղծութիւնը կը ծածկեն ու երբ յանկարծ զուտ բանաստեղծական արժեւորման իմաստով հարց կու տաս՝ ինչի՞ մէջ կը կայանայ Թումանեանի մը, Իսահակեանի մը կամ Շիրազի մը այնքան ընդհանրացած «մեծութիւնը», պատասխանները չեն գար անպայման տուեալ բանաստեղծներուն երկերէն, այլ անոնց՝ ժողովրդական ըլլալու հանգամանքէն: Եւ ժողովրդական բանաստեղծ մը անպայման որակ չէ գրական քննադատութեան համար: Այնպէս ինչպէս հանրածանօթ կամ հանգամանաւոր մարդ մը միշտ որակաւոր մարդ մը չէ: Բանաստեղծներու շուրջ ստեղծուած հմայքի շրջանակները կը վերածուին անոնց երկերուն շուրջ կազմուած պատերու եւ յաճախ անոնց երկը անմերձենալի ու չկարդացուելիք կը դարձնեն: Ուրեմն բանաստեղծական կորիզի մը հասնելու համար կարեւոր է պատնէշներու քանդումը: Մեծ հարց մը պիտի չըլլար ասիկա, եթէ տուեալ բանաստեղծի մը մասին «ժողովուրդ»ին եւ «գրական քննադատութեան» կարծիքին միջեւ տարբերութիւններ ըլլային: Գրեթէ բոլոր «ժողովրդականացած» բանաստեղծները գրական քննադատութեան ալ կողմէ պաշտամունքի առարկայ կը դառնան: Սա հաշուով «ժողովուրդ»ն է մեր քննադատութիւնը, տեղ մը:

Գրութեան մը մէջէն ժամանակին արձագանգելու խնդիրը քիչ մը բանալու համար կրնանք ակնարկել նոր ժամանակներէն Գրիգոր Պըլտեանի ու Մարկ Նշանեանի գրական վերլուծումներուն: Հոն միտքերու, տողերու, ակնարկներու, անչակերտ մէջբերուածքի կարելի է հանդիպիլ, որոնք իրենց աղբիւրը ունին ֆրանսացի ու գերմանացի շարք մը փիլիսոփայ գրողներու երկերուն երկայնքին, որոնք իրենք իրենց կարգին ալ կը վերբերեն այլ հեղինակներ: Իրարու մէջէ անցում մը տեղի կ’ունենայ այս ձեւով: Կ’արժէ օր մը, օրինակ, Գ. Պըլտեանի ՏՐԱՄ հատորը ձեռք առնել եւ քայլ առ քայլ մատնանշել, ցոյց տալ, ընդգծել Ֆ. Նիցչէի, Մ. Հայտեկըրի, Ռ. Պարթի, Ժ. Տերիտայի եւ այլոց միտքերը, յղացումները, արտայայտաձեւերը: Խօսքը չի վերաբերիր բացայայտ ակնարկութիւններու կամ չակերտեալ մէջբերումներու: Անուշադիր ընթերցողն ալ գիտէ, որ «ընթերցում»ի մօտեցման եզրին հետ կերպը ֆրանսական աղբիւր, համ ու հոտ ունին: Կը մնայ հիմնական աղբիւրները առնել ու բաղդատել, նմանութիւններն ու տարբերութիւնները ընդգծելու համար: Յստակացնելու համար վերջապէս թէ անցումները ի՞նչ գործողութեամբ տեղի կ’ունենան: Ստեղծումը ու՞ր կը սկսի: Մեր նպատակը այդ չէ հոս: Ոչ ալ բնականաբար որեւէ տեսակի նսեմացում կամ վսեմացում կատարել: (Նման փորձեր՝ հարուածներ դէպի վեր կամ վար, հարցին մէջ չեն մտներ): Այս ընթացքը ոչ սխալ է, ոչ գիւտ, ոչ հրաշք, ոչ բանագողութիւն, այլ` գոյաբանութիւն: Ասիկա «օտար»ին հետ հաշուի նստելու, խօսելու, ի վերջոյ մշակութային շրջապատիդ եւ ոչ թէ օդին մէջ նստավայր հաստատելու արարք մըն է: Սփիւռքին մէջ կայք հաստատելու, օտարին եւ քու միջեւ լեզուակեցութեան կամուրջ մը նետելու, տեղայնանալու փորձ մըն է: Ընդ-օրինակելը շրջապատը զգալ կը նշանակէ առաջին հերթին: Ինչպէս օտար լեզու մը կը խօսիս, օրինակը լեզուիդ կը բերես կամ օրինակովդ լեզուին կ’երթաս – բերել կամ երթալ –, ոչ թէ օտարացում, այլ օտար(ի իւր)ացում, օտար(ի անձնական)ացում: Թարգմանութիւն մըն է ամէն կարծեցեալ ստեղծում: Ուղղակի թարգմանութիւններէն անկախ, ինքնագիր ու անչակերտ երկերուն մէջ ներքին թարգմանութիւններ տեղի կ’ունենան, փակայայտ ու բացայայտ:

Ազատ ու անկաշկանդ խօսիլը պէտք մըն է: Պարապ թուղթը բռնաբարող ձաբռտուքի մասին չէ խօսքը: Սնանկացած խմբագիրները թող ուրախանան այդ ձաբռտուքներուն դէմ յանդիման եւ երբեք չգիտնան, որ քսան կամ յիսուն տարուան ձաբռտուքէ ետք լռելը պէտք մըն է: Եւ անհրաժեշտութիւնը կը կազմէ կորիզը խօսալից լռութենէն անցնող թարգմանութեան: Ինչի՞ անհրաժեշտութիւն: Խօսելու եւ լռելու: Մէկը՝ միւսին համար: Խօսքը հրաժեշտ պէտք չէ տայ կամ առնէ: Իր հիմքերը նետելով ու բարձրանալով դառնայ ան ներկայութիւն ան-հրաժեշտ: Ինչպէ՞ս լեզու տալ չգրուածին։ Կայ, ներկայ է ա՞յն միայն, որ գրուածն է։ Կարելի՞ է լռութեան լեզու տալ, եւ պատմել անոր կացութիւնը, կանչել զայն դէպի գոյութիւն։ Դարձեալ՝ խօսքը անհրաժեշտութիւն մըն է:

___
Հրապարակվում է առաջին անգամ։