ԲԱՑԱ(ՀԱՅ)ՏՈՒՄ Ի ԺԱՄ ՃԱԽՐԱՆՔԻ. ԹՐԻԿՍՏԵՐՆԵՐ, ԻՆՔՆԱԿՈՉՆԵՐ, ԴԻՄԱԿԱԶԳԵՍՏՆԵՐ՝ ԵՐԳԱՍԱՆ

(«Տարօրինակելով Երևանը» կոլեկտիվի և Նելլի Սարգսյանի համահեղինակությամբ)

Զրույցը վարել ենք էլեկտրոնային նամակագրության տեսքով՝ 2016թ. դեկտեմբերի 15-ից 2017թ. հունվարի 8-ն ընկած ժամանակահատվածում: Սրանից առաջ միշտ Նելլի Սարգսյանն է հանդես եկել «Տարօրինակելով Երևանը» կոլեկտիվի հետ (հարցա)զրույցներ վարելու նախաձեռնությամբ, բայց այս անգամ նախաձեռնողն ու վարողը ՏԵԿ-ն է: Սովորաբար (ըստ ակադեմիական շրջանակներում ընդունված պրակտիկայի) հեղինակ համարվում են նախաձեռնողները (զրուցավարները), բայց այս դեպքում, մանավանդ որ մեզ հետաքրքրողը հարցադրման (մեթոդաբանությա՞ն) նոր եղանակների ստեղծումը և իմաստարարումն են, մենք ցանկանում ենք խռովարկել ընդունված ավանդույթն ու թև տալ համահեղինակման սկզբունքին:

Արփի Ադամյանի «Մշտադալարների անքն(ն)ությունը» շարքից, 2017թ.։

⏃

ՏԵԿ: Սկսենք պարզ հարցով, կբարդացնենք հընթացս: Ինչպե՞ս ես առաջին անգամ իմացել «Տարօրինակելով Երևանը» կոլեկտիվի մասին, և հատկապես ի՞նչն էր, որ հետաքրքրեց քեզ մեր աշխատանքում:

ՆՍ: 2009թ. սեպտեմբերն էր, երբ պատահմամբ աչքովս ընկավ Վահան Իշխանյանի «ArmeniaNow» պարբերականում տպագրած հոդվածներից մեկը: Հեղինակի տոնն ինձ կոպիտ թվաց, բայց հոդվածի վերջում մի հղում էր զետեղված: Բացեցի այն: Ձեր ցանցօրագիրն էր՝ բլոգը: Պարզորոշ հիշում եմ ինձ պատած ապշանքը (նաև որովհետև առաջին անգամ էի լսում ձեր մասին): Տպավորված էի թե՛ ձեր ստեղծագործականության և մտածողության խորությամբ, թե՛ նաև ձեր տեսական գիտելիքներով, իսկ ամենն այդ ստեղծվում էր Հայաստանում, ծնվում էր այդտեղ: Անցա կարդալուն՝ ամեն կետ ու բաժին՝ հատված առ հատված: Ինչքան կարդում, այնքան ավելի էի սկսում հետաքրքրվել ձեր արածով: Որոշեցի, որ պետք է առավել հանգամանալի ուսումնասիրություն ձեռնարկեմ, որպեսզի այս ամենին հաղորդակից դարձնեմ նաև իմ մյուս՝ այլ տարբեր հաստատություններում ներգրավված գործընկերներին: Այդ նկատառմամբ 2010 թվականին հայտադիմում ներկայացրի ԱՄՆ-ի իմ համալսարանում գործող «Հետազոտական էթիկայի անկախ հանձնախումբ» («Institutional Review Board» (IRB))՝ ճշտելու արդյո՞ք անհրաժեշտ է նախապես կապ հաստատել կոլեկտիվի հետ, որն այդ տարիներին «Women-Oriented Women» («WOW», «Կանանց կողմնորոշված կանայք») անվամբ էր գործում, եթե ուզում եմ ուսումնասիրություն իրականացնելու թույլտվություն ստանալ: Հանձնախումբն արտոնեց այդ հետազոտությունը՝ հիմնավորմամբ, որ հատուկ թույլտվություն չի պահանջվում, եթե ցանցօրագիրը պահվում է հանրական սկզբունքով: Թեթևության պես մի բան իջավ վրաս, քանի որ այդ ժամանակ դեռ երկչում էի կոլեկտիվի հետ ուղիղ կապ հաստատելու մտքից: Զգացողություն ունեի, որ «WOW» կոլեկտիվի արմատական ու հետաքրքիր մտածող-տեսաբաններից ուսանելու այնքան բան ունեմ ստեղծագործական խիզախումների ու կարելիությունների հարցում, որ կարծում էի՝ ուղղակի շփման դեպքում հնչեցրած հարցերս պարզունակ կթվային և ձանձրալի:

ՏԵԿ: Երևի ամենաառաջիններից էիր, որ հետաքրքրվեցիր մեր աշխատանքով: Դա համընկավ մի շրջանի հետ, երբ մենք՝ դեռ լրիվ նոր ու անհայտ, բայց արտակարգ ակտիվ էինք: Մտահոգ էինք, որ գուցե մեր գործունեությունը շահեկան թեմայի նշանակություն ունի քեզ համար, և որ շարժառիթդ ավելի շուտ սեփական հետաքրքրություններդ մեզ վրա արտարկելն է (project): Հաջորդող տարիները, իհարկե, փաստեցին հակառակը: Բայցևայնպես, վերլուծության և աշխատանքային ընթացքի ի՞նչ փոփոխություններ նկատվեցին քեզ մոտ, երբ արդեն շփվում էիր մեզ հետ:

ՆՍ: 2010 թվականի մայիսին Նենսիին [Ագաբեան] ցույց տվեցի «WOW» կոլեկտիվի ցանցօրագրին նվիրված մի զեկույց, որ գիտաժողովում ներկայացնելու համար էի պատրաստել: Նա կոլեկտիվի անդամ էր, ուստի հետաքրքիր էր՝ ինչ կարծիք կհայտնի վերլուծությանս մասին: Նենսին ընթերցեց ու ասաց, որ անճշտություններ չկան: Նաև ասաց, որ Շուշանը նույնպես զեկույցով ներկայանալու է այդ գիտաժողովին: Այսպես տեղի ունեցավ Շուշանի և իմ առաջին հանդիպումը Նոր Օրլեանում 2010թ. ապրիլին: Ես գնացի նրա զեկուցմանը, նա եկավ իմին: Նաև հանդիպումներ ունեցանք մեր զեկուցումների միջակայքում և դրանց ավարտին: Զեկույցս ներկայացնելուց առաջ և հետո ունեցած տեսակցությունների ժամանակ Շուշանին հարց տվեցի, թե արդյո՞ք կոլեկտիվի գործունեության իմ ըմբռնումը (գոնե ցանցօրագրի մասով) համապատասխանում է իրենց արածին: Նա դրական պատասխան տվեց: Ես էլ գիտաժողովից մեկնեցի գոհունակության ու բավարարվածության զգացումով: Բայց հաջորդ առավոտյան, երբ նորից մտա ցանցօրագրի էջը, տեսա, որ Շուշանը և Արփին մտքեր են փոխանակել զեկույցիս շուրջ՝ կարծիք հայտնելով, թե ես, ըստ իրենց ստացած տպավորության, սփյուռքի դերակատարությանը եղածից ավելի համարում եմ վերապահում: Նման մանրուքների վրա կանգ եմ առնում այն պատճառով, որ դրանք օգնեցին նկատելու փոխընկալման (shared understanding) մասին իմ ունեցած որոշ կանխադրույթների սահմանափակությունը: Ցանցօրագիրը կարդալու առաջին արձագանքս զարմանքն էր: Ուստի, գրեցի Շուշանին՝ սկիզբ դնելով էլեկտրոնային նամականու մի շարքի, որում կարծիքներ էինք փոխանակում կոլեկտիվի գործունեության իմ պատկերացումների և նաև երևույթները քննելու ընտրածս բառամթերքի շուրջ: Դա մեծ՝ պարզաբանական շատ մեծ նշանակություն ունեցավ ինձ համար՝ արմատապես փոխելով վերաբերմունքս հետազոտությանս մասնակիցների հանդեպ, և նաև առ այն, թե ինչպես եմ տեսնում ինքս ինձ հետազոտական ողջ ընթացքի շրջածրում: Այն, ինչն առաջ պարզապես տեսական վերացականության ոլորտից էր, այն է՝ սովորելը հետազոտության ընթացքի հետ զուգորդելը և իմաստը միասնական ջանքերով համարարելը (collective meaning-making), հիմա արդեն զգում էի ընդերաբար (viscerally): Սովորելու իմ այս փորձառության մասին համառոտ մի ակնարկ հրապարակեցի «Մարդաբանական լրաբեր»-ի («Anthropology News») 2011թ. առաջին համարներից մեկում:[1] Շուշանի հետ վարած մեր այս հաղորդակցությունը նաև վերհանեց առանց ուղղակի ներգրավվածության հետազոտություն վարելու սահմանափակումները, նաև այնք, որ գոյանում են ուսումնասիրությանդ խնդրո առարկա գործունեությունն առկայող մարդկանց հետ չխոսելու արդյունքում: 2011թ. «Հետազոտական էթիկայի անկախ հանձնախմբին» ներկայացրի երկրորդ հայտադիմումս, այս անգամ որպեսզի կոլեկտիվի անդամների հետ հարցազրույց վարելու թույլտվություն ստանամ: «WOW»-ն արդեն գործում էր «Տարօրինակելով Երևանը» փոխված անվան ներքո, մենք էլ սկսել էինք «Տարօրինակված է. Ինչ անել xցենտրիկ արվեստի հետ» («Queered: What's To Be Done with xCentric Art») գրքի շուրջ մեր համագործակցությունը: «Տարօրինակելով Երևանը» կոլեկտիվի հետ սկսած բովանդակալից գործակցությունս ու դրան հաջորդած մեր ընկերական մտերմությունը վերաճեց խմբովի իմաստարարման փորձառության, որը թե՛ փոխակերպող էր, թե՛ իմացապես հարստացնող:

ՏԵԿ: Մենք այս զրույցը ֆեմինզիմի տիրույթում խարսխված համատեղ հարթակ ենք համարում, իսկ այդ հարթակում մեզ միավորող գործոնը մեր աշխատանքի և արտադրանքի մեթոդներն են: Ամերիկյան արվեստի քննադատության որոշ ֆեմինիստ ներկայացուցիչներ, օրինակ՝ Գրիզելդա Փոլոկը կամ Լինդա Նոքլինը, իրենց գործունեությունը զուգակցել են ֆեմինիստական տարբեր խմբերի, ասենք` «Պարտիզան աղջիկներ»-ի («Guerrilla Girls») հետ աշխատանքին՝ միաժամանակ կազմաքանդելով և խնդրականացնելով համր ու անշարժ բնորդի, մերկ մարմնի և, ինչպես ասում են, արարչի երևակայությունը հայելիացնող արվեստի «մուսայի» հարացույցները: Այդ առումով, եթե կարելի է, ի՞նչ կարող ես ասել ֆեմինիստ մարդաբանների աշխատանքի մասին, ու թե զուգահեռներ տանելու լինենք արվեստի և մարդաբանության միջև, կարելի՞ է արդյոք ասել, որ մարդաբանության ոլորտի ուսումնասիրությունները հիմնականում վերաբերել են հետազոտողների համար անհասկանալի լեզուներով խոսողների:

ՆՍ: Այս մեկը կարևոր հարց է, քանի որ աշխատանքի ու պայքարի մեթոդի խնդիրն անընդհատական՝ հարափոփոխ ու նորից ու նորից ծագող հարցերից է ինձ համար: Երևի անգամ հատուկ այս հարցին նվիրված զրույց կարելի էր բացել, որտեղ, ըստ ժանրի ու գիտակարգի, կարող էինք քննարկել աշխատանքի մեր մեթոդներն ու նաև մեր գործունեության հիմնական ուղորոշիչները: Եվ, այնուամենայիվ, միշտ էլ կան բաներ, որոնք առանձնակի ես կարևորում, նաև կան այնպիսիք, որոնց կարևորության գիտակցումը մեծացավ այն ժամանակ, երբ արդեն ուշիուշով հետևում էի ՏԵԿ-ի աշխատանքին, ու հատկապես երբ մենք (ՏԵԿ-ն ու ես) արդեն շփվում ու համագործակցում էինք: Ձեր գործունեությանը բնորոշ երկու յուրահատկություն կարող եմ առանձնացնել. 1) մեկը սովորութայինը խռովարկելու (disrupt) ձեր ստանձնած հանձնառությունն է, 2) մյուսը՝ դեռագյուտ իրականություններ ստեղծելու ձեր ջիղը, ինչին հաճախ հասնում եք շատերի կողմից հալած յուղի տեղ ընդունվող (ու եզակի թվով գործածվող) իրականությունների կերտվածական (constructed) բնույթը մատնանշելու ձեր ջանքերի միջոցով: Հատկանշական է, որ ինձ հետաքրքրող բոլոր գիտնական-գրող-մտածողներն էլ այս կամ այն կերպ անդրադառնում են հարցերի այս երկյակին կա՛մ իրենց աշխատանքում, կա՛մ իրենց մեթոդով: Օրինակ` ինձ համար ելակետային նշանակության մի աշխատության մեջ՝ «Կայատեղված գիտելիքներ. Գիտության հարցը ֆեմինիզմում և մասնակի դիտանկյան առավելությունը» հոդվածում («Situated Knowledge: The Science Question in Feminism and the Privilege of Partial Perspective», 1988թ.), Դոնա Հարաուեյը, ջատագովելով մասնակի օբյեկտիվության կարևորությունը ֆեմինիզմում, տեսակետ է առաջ քաշում, թե այդ օբյեկտիվությունը պետք է խարսխված լինի կապերի և մարմնավոր(ված) փորձառությունների (embodied experiences) ցանցի (և ոչ ամենուր թևածող մարմնազերծ(ված) գիտելիքի (disembodied knowledge)) վրա:[2] Մեկ այլ հեղինակի՝ Գլորիա Անզալդուայի աշխատանքում ինձ համար հոգեհարազատ է նրա գրքի «Ի ներքս օձի» («Entering into the Serpent», 1987թ.) վերտառությամբ գլխում զետեղված «la facultad» հղացքին նվիրված հատվածը, որով հեղինակը բնորոշում է մարդու՝ առերևույթի հետևում խորը ծվարած շերտերը «զգայելու» (sense) ունակությունը:[3] «Հազար հարթակայմ»-ում էլ («Mille plateaux», 1987թ.) ինձ հետաքրքրում է Դելյոզի ու Գվատարիի «կոճղարմատը» («ռիզոմը»). մի հղացք, որը, փոխառելով կոճղարմատի փոխաբերությունը բուսաբանությունից, բնութագրում է ո՛չ եզական Մեկի, ո՛չ էլ հոգնական բազմակիի հետ չնույնացվող, այլ, ընդհակառակը, շարժումնային շավիղներից ձևավորվող բազմություններ (ինչպես կոճղարմատը, որի ընձյուղած բազմությունը չի արձակվում Մեկ եզական հիմքից, բայց ոչ էլ բազմանում է «գումարած մեկ» (n + 1) սկզբունքով):[4] Դե, կա նաև Արենդթը, որի բոլոր գործերն էլ ինձ հետաքրքրում են: Նաև (սրանով վերջերս եմ տարվել) Մունյոզի՝ «Նավորդող ուտոպիա»-ում («Cruising Utopia», 2009թ.) ներկայացրած «քվիր-ապառնիության» («queer futurity») գաղափարը (դե, քանզի ներկան չի բավում կարծես),[5] նաև՝ աֆեկտի տեսությունն ու հատկապես, ինչպես Սարա Ահմեդն է բնորոշում իր «Երջանիկ առարկաներ»-ում («Happy Objects»), աֆեկտի «կպչունությունն» (stickiness) ու դրա տատանվող լարումները:[6] Մի պահ այստեղ կանգ պիտի առնեմ. ծնողություն անելը, կարծես, ավելի անհետաձգելի ու առավել մարմնավոր(ված) ուշադրություն-գործողություն է պահանջում:

[էլեկտր(ոն)ային դադար]

Այլ կերպ ասած, հետաքրքություններս ավելի հակվում են հեռանկար ու փորձառություն փոխող մտածողության ու մեթոդի կողմը, այսինքն՝ այնպիսիքի, որոնք թույլ կտան, որ երևակայելու, մտածելու և ապրելու այլօրինակ՝ ոչ այնքան գիտակարգային (disciplinary) ձևեր երևակայես: Ու հաճախ է լինում, որ ճամփաս հատում է թելկար մի կածան, իսկ այդպիսի կածաններն անհամար են և բազմուղեշ:

Ուզում եմ նաև համառոտ անդրադառնալ ձեր հարցի՝ իրենց համար անհասկանալի լեզվով խոսողների հետ աշխատող մարդաբաններին վերաբերող մասին: Ըստ արևմտյան «դասական» կանոնի (այդպես է գոնե ԱՄՆ-ում), եթե մարդաբանը դաշտային հետազոտություն է իրականացնում անծանոթ լեզվով խոսող հասարակությունում (համայնքում, վայրում), նա պարտավոր է սովորել տեղական լեզուն և ապրել հետազոտվող մարդկանց հետ: Շատ հաճախ, սակայն, երբ նույնիսկ ինքը՝ մարդաբանը, տիրապետել/ում է իր հետազոտության առարկա մարդկանց լեզվին, դա (դեռ) չի նշանակում, որ հետազոտվողներն իրենք կարող են կարդալ իրենց մասին գրվածը: Այստեղ, իհարկե, բազում հասարակական, քաղաքական, մշակութային անհամաչափություններ են գործում: Սակայն իրերի դրությունն այլ է իմ ուսումնասիրության պարագայում. հետազոտության մեջ ընդգրկված անձիք ոչ միայն կարող են ու կարդում են իրենց մասին գրվածը, այլև կարող են քննադատել աշխատանքս՝ թե՛ սեփական փորձառության դիրքերից, թե՛ տեսության ու գիտության դիտանկյունից: Ես, իհարկե, խորապես գնահատում եմ այս հանգամանքը (որքան էլ որ կաշկանդող ու վախեցնող թվար այդ փաստը սկզբնական շրջանում): Սա, ինչ խոսք, չի նշանակում, որ ես չեմ գիտակցում գիտելիքի արտադրման միևնույնն է անհամամասնական լինելու փաստը (իբրև հեղինակ, օրինակ, ես ինքս եմ որոշում՝ ինչն եմ ներառում, ինչն եմ բացառում, միտքս ինչպես եմ զարգացնելու): Եվ, այդուհանդերձ, հետազոտությունս միայն հարստանում, միայն ավելի է իմաստավորվում ինձ համար, եթե հետազոտության մեջ ընդգրկված անձիք կարող են կարդալ գրածս ու կարծիք հայտնել: Աշխատանքային այս դինամիկան երբեմն նաև հանգեցնում է միջգիտակարգային տարաբնույթ համագործակցությունների, ինչի փայլուն օրինակը հենց սույն զրույցն է (և տարիների մեր համագործակցությունը): Մի ուրիշ առիթով էլ, օրինակ, նախկին հետազոտություններիցս մեկի մասնակցի հետ, ով նույնպես ընկերս է հիմա, հանդես եմ եկել համատեղ ընծայմամբ (պրեզենտացիայով): Մի այդպիսի գործընկերոջ հետ էլ վերջերս մասնակցության համատեղ հայտով դիմել ենք մոտ ժամանակներս սպասվող մի գիտաժողովի:

Այս մասում կուզեի ինձ համար կարևոր էլի մի քանի կետերի անդրադառնալ, որոնք դեռ վերը պիտի հիշատակեի: Առաջինը վերաբերում է աշխատանքի հանդեպ ունեցած ՏԵԿ-ի վերաբերմունքին. այն տեղ և տարածք է թողնում տարբեր մոտեցումների ու հայեցակետերի համար՝ համագործակացության արդյունավետ ընթացք զարգացնելու իր ջանքերի մեջ ապավինելով տարբերության և բազմազանության ստեղծագործ ուժին: Սա նկատել եմ թե՛ «Զարուբյանի կանանց», թե՛ «Արեգնազանի», թե՛ «Մենք` փախստականներս»-ի (Արենդթի թարգմանությունը) և թե՛ նաև այլ նախագծերի ժամանակ: Մյուս կետն էլ այն է, որ ՏԵԿ-ի գործին զգայունակ (attuned) լինելու հանգամանքն օգնում է, որ հանկարծ ինքս էլ ակամա չվերարտադրեմ հայրիշխանական համակարգից սնունդ առնող ինչ-ինչ սովորույթներ (զգոն է պահում ինձ): Իմ մասով էլ` ես փորձում եմ այս ամենը կիրառել իմ հետազոտության ու դասավանդման մեջ:

Անցած տարի, օրինակ, Աննա Լուկա անունով մի ուսանող ունեի, որն իմ «Մշակութային մարդաբանության ներածություն» դասընթացին էր հաճախում (այո՛, «Ներածության»): Աննան, որ տաղանդավոր արվեստագետ է, ինքնազգագրության մեթոդով (autoethnography) մի հետազոտություն արեց Անա Մենդիետայի և Հելեն Սիքսուի մասնակցությամբ: Նրանք՝ Մենդիետան ու Սիքսուն, սեփական մարմինը սեփական աշխատանքում ու գրվածքում ներառելու ջատագովներ են, ու հիմա այդ համոզմունքը նաև ինձ է համակել: Իրոք, այս վերջին տարվա ընթացքում մարմնավոր(ված) (embodied) ու ընդերային (visceral) դիրքից մտածելն ու ստեղծագործելն ինձ համար փորձարարական կարևոր հանգրվան է դարձել:

ՏԵԿ: Հետազոտության «նյութ» լինելն իսկապես փորձառություն է՝ հատկապես Մարգարեթ Աթվուդի «Իգական մարմինը» («The Female Body», 1990թ.) էսսեի առումով: Հարցազրույցներ մենք բազմիցս ենք վարել մեր աշխատանքով հետաքրքրված հետազոտողների ու քննադատների հետ, որոնց մեջ, ի թիվս այլոց, եղել են Էլկե Կրասնին և Միրյամ Ուեսթենը, Բարբարա Էդերը, Քորինա Օփրեան, Շանթալ Փարթամեանը (Բեխսուս) և դու: Միշտ հանդիպել ենք նրանց հետ, ներգրավվել (ինչպես որ ինքդ էլ նշեցիր), զարգացրել ենք տարաբնույթ հարաբերություններ` համարելով, որ այլ կերպ լինել չի էլ կարող: Ու, ինչ խոսք, հետազոտվողի դերում հայտնվելիս երբեք էլ «ուրվական» առարկա/թեմա չենք եղել, ինչպես, պարզվում է, մեզ ներկայացնում են անունակ մի հոդվածում, որտեղ հեղինակները, ոչ ավել, ոչ պակաս, այլափոխել են մեր կոլեկտիվի անունը: Խոսքը Մադինա Տլոստանովայի համահեղինակությամբ հրապարակված «Սահմանային մտածողություն և տարինքնացում. Հետգաղութային և հետսոցիալիստական երկխոսություններ» («Border Thinking and Disidentification: Postcolonial and Postsocialist Feminist Dialogues») վերտառությամբ հոդվածի մասին է («Ֆեմինիստական տեսություն» («Feminist Theory», 2016թ.)):[7]

Վկայակոչելով «Տարօրինակելով Երևանը» կոլեկտիվը (ու նաև հատվածներ արտատպելով «Ֆեմինիստական կազմավորումներ» հանդեսի համար գրած քո անտիպ հոդվածից)՝ Տլոստանովան ու իր համահեղինակները իրեն՝ Մադինա Տլոստանովային, ու մեզ՝ ՏԵԿ-ին, համեմատում են երկիմաստասեր ու հնարամիտ թրիկստերի հետ` այն կապելով աֆրիկյան ժողովուրդների ու սփյուռքի բանահյուսության մեջ դիմադրության ու լինելիության կարևոր գործողություն համարվող երկդիմի խոսքի ու հնարագործության հետ (ըստ Հենրի Լուիս Գեյթս Կրտսերի): Իհարկե, քանի որ հոդվածի հեղինակները որդեգրել են վերոհիշյալ հասկացույթները տառացիորեն արտատպելու և ՏԵԿ-ի վրա առանց խնդրականացման վերատպելու մոտեցումը, նրանք, բնականաբար, խոսք անգամ չեն ասում այդ ամենի հիմքում ընկած հղացական (conceptual) ակունքների մասին, որը, ինչ խոսք, թե՛ մակերեսային, թե՛ էթիկայի սահմանները զանցող (հղված աղբյուրները չեն վկայակոչվում հոդվածում), թե՛ նաև կամայական մոտեցում է, քանի որ հոդվածագիրները ո՛չ հոգ են տարել թափանցել մեր արածի էության մեջ, ո՛չ էլ փորձել են վերլուծել մեր` հայկական համատեքստի առանձնահատկություններից բխող բազմոստ արմատներն ու մեր խնդրանին (պրոբլեմատիկան): Բայց, որ ամենից այլասերվածն է, հեղինակներն իրենց են վերապահում մեզ վերանվանելու իրավունքը՝ խլելով մեզնից մեր՝ ինքներս մեզ անուն տալու և սահմանելու, այն է՝ ինքներս մեզ (վերա)հորինելու (re(invent) և (վերա)ներկայացնելու (re(present) հնարավորության իրավունքը, ինչ է թե (եթե մեջբերենք Թոնի Մորիսոնին ու նրա փայլուն վեպը՝ «Սիրեցյալը» («Beloved»)՝ Տլոստանովայի ու նրա հեղինակակիցների պատկերացումներում «սահմանումը պատկանում է սահմանողին, այլ ոչ թե սահմանվողին»:[8] Հարց է ծագում՝ ի՞նչ էր թաքնված հեղինակների այդ «թրիքստերական» արարքի (հ)ետևում, երբ նրանք փոխում էին մեր անունն ու այն դարձնում «Երևանի տարօրինակող կոլեկտիվ» («Yerevan Queering Collective»): Նաև՝ ինչպե՞ս կմեկնաբանես գաղութատիրական «տարինքնացման» (disidentification) այս դեպքը: Ինչպե՞ս է այն «այլաշրջում» (կամ արդյո՞ք «այլաշրջում» է (subvert)) ռուս «հայացքի» ու հայ «մարմնի» (corpus) միջև միշտ արդեն առկա աղերսակցությունը («ռուս» ասելով նկատի ունենք բոլոր նրանց, ովքեր խորհրդային կամ հետխորհրդային Ռուսաստանում են ծնվել, նաև նրանց, ովքեր, սերելով ռուսական ծագում չունեցող փոքրամասնություններից, միևնույնն է, չեն կարող շրջանցել Ռուսաստանի ու նրա արբանյակը հանդիսացող երկրների միջև առկա ուժային հարաբերությունների տրամաբանությունը):

ՆՍ: Այս մեկը խրթին հարց է ինձ համար (պատասխանն էլ մյուսներից անհամեմատ ավելի ժամանակ պահանջեց): Պատասխան գտնելու դժվարության առաջ եմ կանգել: Ի՞նչը կարող է լինել այս հարցի՝ ֆեմինիզմին հարիր պատասխանը: Պատասխան, որը չի նմանահանի հայրիշխանության ամենակա՝ ինձ մինչ այս շրջապատած բոլոր իրականությունների գլխավերևում մշտարթուն ճոճվող բռունցքը: Իսկ թե պիտի ֆեմինիստաբար պատասխանեմ, հարց է ծագում՝ ինչպե՞ս, եթե արդեն հետուսանել եմ (unlearn) «հարգականության բեռ» կոչվածը (burden of respectability): Պատասխանս ձգձգում եմ։ Բացում և կարդում եմ Սարա Ահմեդի առաջիկա գիրքը ՝ «Ապրել ֆեմինիստական կյանքով» («Living a Feminist Life», 2017թ.): Նա էլ հետս խոսում է ֆեմինիստական տեսության մասին գրող, բայց ֆեմինիստականն իրենց գործողություններում շրջանցող ֆեմինիստների գործերի մասին (էջ 14): «Ստվերել ֆեմինիզմը չի՛ կարելի,— ասում է նա,— բայց և չի՛ կարելի կարծել, թե ֆեմինիզմը կարող է ընտրողականություն ցուցաբերել ամենավուր սեքսիզմի դեմ հակառակություն բորբոքելու և պայքարելու հարցում» (2017թ., էջ 15): Բայց անուն չխեղաթյուրելու հարցում էլ, մտածում եմ այդ պահին, ֆեմինիզմներից և ո՛չ մեկը չի կարող, իմ կարծիքով, ընտրողականություն դրսևորել («Ֆեմինիզմ» եզրը դիտավորյալ եմ հոգնակիով գործածում այստեղ):[9] Եվ նորից տրվում եմ ձգձգումի իմ ճախրանքին ու կրկին դիմում եմ Ահմեդին: Այս անգամ նրա զրույցի թեման «քրտնաբեր հղացքներն» են («sweaty concepts»), որոնք, ըստ նրա, ստեղծում ենք, երբ բախվում ենք դժվարընկալ երևույթները նկարագրելու բարդությանը:[10] Սա կարդում ու կրկին կանգ եմ առնում, որ հիմա էլ ես լծվեմ ձեր հարցն ու իրավիճակը դիտարկող իմ սեփական քրտնաբեր հղացքները ստեղծելու մտավարժանքին: Բայց մաքառումս սրանով չի ավարտվում, ուստի նորից Ահմեդ եմ կարդում: Ու նա բացատրում է, որ իրավիճակ նկարագրելու աշխատանքը բնույթով հղացական է: Մեկ էլ հիշեցնում է, որ «[մ]եջբերումը մնում է ֆեմինիստական հիշողության մեջ» ու հետք է թողնում մեր կառուցած տների վրա (Ահմեդը ֆեմինիզմը շինարարական նախագիծ է համարում):[11] Նաև հուշում է, որ ֆեմինիզմի համար մեջբերումը ծղոտահյուս ծածկի պես մի բան է՝ ապաստան, որ պատսպարում է, բայց մեկ է` թողնում է բացօթևան անապահովության մեջ: Ու ահա՛ հարց է ծագում` իսկ միգուցե ձեր հիշատակած հոդվածի հեղինակներն ուզում են, որ իրենց կառուցած տունը ո՛չ թե ֆեմինիզմի ծղոտե շինվածանյութից սարքված, այլ փայտաշե՞ն լինի (սրան Ահմեդն իր բացատրությունն ավելի ուշ կտա): Անձնական փորձից գիտեմ, որ մարդը դժվարությամբ է նկատում իրեն բաժին ընկած առավելությունները, երբ կանգնում է իր ներսում բնակվող ու իրար հետ հատվող տարբեր ինքնությունների ուրիշացնող ճնշումներին դեմ հանդիման: Իսկ ՏԵԿ-ի հարցում նրանց դրսևորած այս լղոզված վերաբերմունքը պահանգի պես մի բան է ինձ թվում՝ չխաթարել արդեն հաստատված ստատուս քվոն առ այն, թե ո՛վ կարող է նայել ո՛ւմ և ինչպե՛ս: Պիտի նշեմ այստեղ, որ միանշանակ դիպուկ եմ համարում Վիկտոր Շկլովսկու ստորև բերված հատվածին վերաբերող ձեր դիտարկումը («Համբուրգյան հաշիվ» («Гамбургский счет», 1928թ.)).

В Батуме зашел с товарищем в Женотдел. "Мы, женщины Аджаристана," — диктовала белокурая женщина другой женщине, — "протестуем против интервенции в Китае и против предательства" . . . (Բաթումիում ընկերոջս հետ մտա Կինբաժին (Կոմունիստական կուսակցության գլխավոր քարտուղարության կանանց բաժինը): «Մենք՝ Աջարստանի կանայք,— շեկլիկ կինը թելադրում էր մեկ այլ կնոջ,— դեմ ենք Չինաստանի գործերին միջամտելուն և դեմ ենք դավաճանությանը . . . »):[12] 

Ինչևէ, մի կողմից` Ահմեդի մտքերը, մյուս կողմից` գտնվելուս ներկա վայրը, որտեղից, հարմար նստած, լարվում ու քրտնում եմ, որ պատասխան տամ ձեր հարցին, ինձ բերում են այն մտքին, որ Տլոստանովայենք, խոսելով իրենց մտածողության ապագաղութային լինելու մասին, իրականում փորձում են (գոնե ՏԵԿ-ի մասով) գաղութացնել «համաշխարհային հարավի գիտելիքը ստեղծողներին», ու բոլորովին կարևոր չէ, որ հենց իրենք էլ, հնարավոր է, սերում են կայսերական կամ գաղութատիրական այս կամ այն նախագծի հետևանքով գաղութացված կամ փոքրամասնականացված ինչ-ինչ վայրերից: «Ինչպե՞ս ապամոնտաժել միայն որոշ մարմիններ տեղավորելու համար սարքված այս աշխարհը»,— հարց է տալիս Ահմեդը:[13] Իսկ ես հարցնում եմ. «Ինչպե՞ս ապամոնտաժել միայն գաղութացնող մարմիններ տեղավորելու համար սարքված այս ֆեմինիստական կոչվող աշխարհները»:

Ինչ վերաբերում է մեթոդներին և գիտակարգային մեթոդները քննադատելու ձեր հարցին, պիտի նշեմ, որ հաճախ է լինում (բայց, իհարկե, ոչ միշտ), որ ընթերցանության, գրելու կամ դասավանդման ժամանակ պարզապես հետ եմ քաշվում եվրակենտրոն ու անգլոամերիկամետ հեղինակներից, մտածողներից ու ստեղծագործողներից: Ու մտադիր եմ, որպես գործելաոճ (ու որպես սոլիդար գործելաոճի օրինակ), շատ ավելի աչալուրջ ուշադրություն դարձնել իմ սեփական գործելակերպին՝ հետևելով Ահմեդի օրինակին, ով իր առաջիկա գրքում հրաժարվում է սպիտակամաշկ տղամարդկանց մեջբերելուց, ու փոխարենը նախապատվությունը տալիս է ֆեմինիզմի ու հակառասիզմի մասին գրող հեղինակներին (չվերաբերելով այս փորձառությանը որպես մշակութային նյութի, այլ այն դիտարկելով որպես մեր իմացական հորիզոնը ընդլայնելու մի եղանակ):

Արփի Ադամյանի «Մշտադալարների անքն(ն)ությունը» շարքից, 2017թ.։

ՏԵԿ: Բայց, ի՞նչ ես կարծում, խնդիրը «ո՛ւմ ես մեջբերում»-ի մե՞ջ է, թե՞ մեջբերելու (կամ չմեջբերելու) դիտավորության, շարժառիթի:

ՆՍ: Գիտեք, մեջբերելիս ես միշտ էլ առաջնորդվում եմ միտումնավորության սկզբունքով: Անգամ Ահմեդը, երբ նկարագրում (հղացականացնում) է իր (սպիտակ տղամարդկանց հաստատությունները չմեջբերելու) գործելակերպը, նա այն ոչ թե շեշտուղիղ, այլ հախուռն է անվանում (ի վերջո, մի տեղ ինքն էլ մեջբերում է Գրիմ եղբայրների պատմություններից): Ավելին, վիճարկելի ու խառնաշփոթ հարցերի թվին է դասում յուրայինին կողմնակիից տարբերակելու հարցը՝ ո՛ւմ ես համարում այս կամ այն հաստատության մասնիկը, ո՛ւմ չես համարում: Հետն էլ, սակայն, նշում է, որ հիմնականում մեջբերում է գունամաշկ՝ «հայրիշխանական սպիտակամաշկության այս կամ այն հաստատությունը» այս կամ այն կերպ ապամոնտաժած ֆեմինիստներին:[14]

Այս իմաստով, Ահմեդի առաջարկած «քրտնաբեր հղացքների» գաղափարն ինձ իսկապես շատ է դուր գալիս, որովհետև այն օգնում է, որ ուշադրություն դարձնես հնարավոր ու իրագործվող աշխարհների վրա ու չսևեռվես դառնագին փորձառություն կամ գաղափար պարսավելու վրա: Պատահական չէ, թերևս, որ ես էլ ամենայն պատրաստակամությամբ հղեցի Շկլովսկու (1928թ.)՝ ձեր մատնանշած հատվածին: Սա մի վարժություն է, որ ուզում եմ հնարավորինս հաճախ կիրառել, քանի որ այն օժտված է այրա-եվրա-անգլո-եվրաանգլո-ամերիկակենտրոնից, (նեո)գաղութականից ու (նեո)կայսերականից սնունդ առնող մտքի կենտրոնները գործուն և անդուլ ջանքերով փոխատեղելու (shift) ներունակությամբ:

Մեջբերմամբ, կարծում է Ահմեդը (2017թ.), մենք մեր երախտապարտությունն ենք հայտնում մեզ համար կարևոր ուղիներ հարթած ու պարզաբանումներ բերած հեղինակներին: Բայց մեջբերմամբ, ես էլ այդպես եմ կարծում, մենք նաև արձագանք ենք գտնում ու այդ կերպ՝ թև տալիս մեկմեկու, ճախրում կողք-կողքի ու դառնում ենք մեկս մյուսի ճախրանքի ապավենը: Մեջբերմամբ մենք կողք ենք քաշվում ու ուրիշին էլ տեղ ենք տալիս, ու նրանց այդ մի կտոր լույսից սենյակը դառնում է ավելի լուսե, ավելի խորունկ: Չմեջբերելով էլ, կարծես, հայտնում ենք, որ դժկամում ենք տեղ զիջել, որ երկբայում ենք, որ կասկածի տակ ենք առնում (մեկ)ուրիշ(ներ)ի լույսը (ցոլա՞նքը, փա՞յլքը, կա՛յծը): Ուրեմն, մեջբերմամբ ես ոչ թե անցյալն ու ներկան եմ իրար պարավանդում, այլ զուգահեռ՝ այստեղ, այնտեղ և այլուրեք (հիմա ու ոչ պարտադիր՝ նախկինում) սավառնող ձայները բերում եմ ներկա ու այդպես ներկան պարուրում ու թանձրացնում եմ Մունյոզի (2009թ.) փայփայած ապառնիությամբ: Մեջբերումն, ուրեմն, ոչ թե գծայնության հատկանիշով է օժտված ինձ համար, այլ՝ բազմաժամանակության ու բազմանվագության: Ու բնավ պարտադիր չէ, որ մեջբերվողը լինի ինչ-որ վաղօրյա ժամանակներից, նա հենց այժմյան ժամանակներից կարող է լինել և ուր ասես կարող է լինել: Կարևորը մեր միության թողած արձագանքն է, ինչը շատ ավելի ազդեցիկ կարող է լինել: Ես էլ մեջբերում եմ: Բերեմ մի օրինակ. 2016 թվականին Ուիլա Չանդրայի հետ աշխատում էի մի դասընթացի շուրջ, որտեղ մեր նպատակը անգլակենտրոն ու եվրոպամետ այրակենտրոն ձևերը չվերարտադրող պատումների արարումն էր: Կարդում էինք գունամաշկ կանանց աշխատանքներ (մեծամասամբ): Ուիլան ավելի շատ պատումի այնպիսի ձևեր էր փնտրում, որոնք կիմաստավորեին (Ահմեդի բառապաշարով ասած՝ կնկարագրեին = կհղացականացնեին) իր՝ Ուիլայի, սպիտակամաշկ ընկալվող ոչ սպիտակ կնոջ աշխարհները, քանզի իր կենսագրության ընթացքում Ուիլան բազմիցս էր հայտնվել իր ձայնը (լույսը) լռեցնող մե՛կ ռասայական, մե՛կ դասակարգային, մե՛կ գենդերային բնույթի՝ իրար հատվող իրավիճակների տարբեր քառուղիներում: Դե, իսկ նրա լռության (մարսելու) ներկայությունն էլ մարդիկ սխալաբար բացակայության տեղ են դրել: Ու երբ Ուիլան իր գետնամեջ մարմինը (ground body) համեմատում է այլոց մարմիններին բաժին ընկած ցավի սեյսմաչափը լինելու հետ, ակամա ուզում ես մեջբերել նրան, քանի որ համեմատությունն այնքան ազդու, այնքան ներազդու և ըմբռնելի է, որ քեզ երկինք է հանում, թոքերիդ էլ շնչելու թթվածին է տալիս: Այնպես որ, եթե մի փոքր ձևափոխենք Չանդրայի միտքը, կարող ենք ասել, որ մեջբերումը զգայունակության (attunement) սեյսմաչափի պես մի բան է (աշխարհի տարբեր ծագերում ցրված շատ-շատերի համար):

ՏԵԿ: Բայց Շկլովսկու վերը հիշատակված պատառիկը ուշագրավ մի պահ է երևակում. իշխանությամբ օժտվածը (սովետական իշխանությունը ներկայացնողը), ով այդտեղ է կրթելու և այդ կերպ արդիություն բերելու համար, թելադրողի, խոսողի, ներգործուն մասնակցությամբ ներգրավվածի դերում է հանդես գալիս, իսկ անեկդոտային մեքենագրիչը մեր առաջ հառնում է որպես անծպտուն, կրավորական ու գործորդությունից (agency) զուրկ մեկը: (Շկլովսկին դրանից մի քանի տող ներքև գրում է. «Աջարստանի մասին անեկդոտներ հաճախ են պատմում: Դե, իսկ տեղական բարքերին ձեռնոց նետած Խորհրդային իշխանությունն էլ, կարծես, նպաստում է լեռների մեջ ծվարած այս երկրամասի շուրջ անեկդոտների տարածմանը»): Հարկ է, որ այս մասը, քանի որ այն մեր զրույցի հետ զուգորդվում է մեկից ավելի առումներով, թողնենք այստեղ ինչպես որ կա:

ՆՍ: Այո՛, ես էլ կուզեի, որ Շկլովսկուն պահենք (Դելյոզից ու Գվատարիից էլ դեռ պատրաստ չեմ հրաժարվել. արդեն սովորածը հետուսանելու (unlearn) համար որոշ ժամանակ է պետք): Ըստ երևույթին, հայրիշխանության սպիտակամաշկ դեմքը ապամոնտաժելու հետ կապված բազմաշփոթը պետք է հասցեագրել հատուկտոր պոռթկումների տեսքով ու թերևս ճախրանքի պահին (Սիքսուն էր, չէ՞, խոսում ճախրանքի մասին, թեկուզև՝ ավելի խորը քնարականությամբ):

ՏԵԿ: Եթե նկատի առնենք, որ «սահմանային մտածողություն» («border thinking») կոչվածը արևմտյան ֆեմինիստական տեսության (որը կարծում ենք դեռ պիտանի ու արդյունավետ է շատ առումներով) կենսավիշներից է, իսկ Տլոստանովայի ու իր համահեղինակների հոդվածը կառուցված է հենց այդ հղացքի շուրջ, ինչպե՞ս է, ըստ քեզ, հոդվածը թերանում «համագործակցությունը, իբրև տեսական ու մեթոդաբանական միջամտության (intervention) միջոց, գործնականում կիրառելու» իր հանձնառության հարցում: Նրանց հոդվածը նվիրված է միջամտության ձևերի քննությանը. թե այդպես է՝ միջամտության ձևին վերաբերող ի՞նչ նորամուծություն է այդ հոդվածը բերում ֆեմինիստական տեսության տրամասություն: Ինչքանո՞վ կարող է ազդեցիկ ու արդյունավետ համարվել «գիտելիքի ապագաղութացմանը» նվիրված որևէ հոդված, եթե «մտածողության գերակա ձևերի» քննադատության իր դիտավորության ժամանակ այն ապավինում է հոդվածագրության արևմտյան ավանդույթում արդեն հաստատված դասական ձևերի նմանօրինակմանը:

ՆՍ: Միջամտությունը, եթե անկեղծ լինեմ, ինձ համար հոգեհարազատ հղացքների թվին չի պատկանում, ինչն, իհարկե, չի նշանակում, թե հղացքի տարողունակության չափը հասու չէ ինձ: Պարզապես միջամտությունից առավել ինձ հրապուրում են տարածականացնելուն (stretching), խզելուն (disrupting), շփոթահարելուն (confusing), ապակողմնորոշելուն (disorienting) և տարօրինակելուն (queering) ուղղված քայլերը: Բայց, հետն էլ, որպես հետազոտող, առավել քան կարևոր եմ համարում չափանշային ձևին վերաբերող ձեր այս դիտարկումը: Պարզ մի պատճառով. մեկ անգամ ևս այն ինձ հիշեցրեց ձևի՝ մեթոդաբանական խիստ էական նշանակություն ունենալու մասին: Ես էլ երբեմն անտեսում եմ այդ փաստը (կամ էլ թե տրամադրությանս տակ արդեն եղած պատրաստի ձևերը հալած յուղի տեղ դրած՝ պարզապես կենտրոնանում եմ գաղափարների վրա): Սա նկատի ունեի, երբ ՏԵԿ-ի մասին խոսելիս ասում էի, որ կոլեկտիվի հետ աշխատանքն ինձ զգոն ու աչալուրջ է պահում, դուրս է բերում ինքնաբերականության՝ սովորությունից բխող թմբիրից, թև է տալիս, նպաստում է ընկալումներիս ու մեթոդաբանական մոտեցումներիս խորացմանը: Վերադառնամ հոդվածին, որի մասով միայն ՏԵԿ-ին վերաբերող հատվածին կանդրադառնամ, քանի որ առավել քան քաջատեղյակ եմ կոլեկտիվի գործունեության լայն շրջարկին: Այո՛, հոդվածն այնպիսին է իր ձևով, որ մտածողության կերպ փոխել չի կարող: Մի ժամանակ համագործակցությունը գործնականում կիրառելու հետ կապված այն կարծիքին էի, թե ուժային անհամաչափությունն ակամա փոխատեղում ես, եթե հետդ աշխատողին ներքաշում ես քեզ քաջածանոթ ձևի մեջ: Բայց հիմա, հատկապես ձեր դիտարկումից հետո, թե ձևն ինքնին տարափոխման միջոց է, ավելի եմ համոզվում, որ այլ ձևերի ու եղանակների որոնումը, մշակումն ու ստեղծումը հույժ կարևոր գործիքներ են: Այս առումով, ուշագրավ է հասկանալ՝ արդյո՞ք ձևի փոփուխումը, եթե այդ ընթացքի մեջ ուղղակիորեն ներքաշում ես նրանց, ում հետ, ում մասին և ում համար աշխատում ես, ինքնին կարող է համագործակցությունը գործնականում կիրառելու առավել արդյունավետ ձև համարվել, թե ոչ: Իսկ դուք ի՞նչ եք կարծում. միգուցե մեր այս զրույցն էլ համագործակցությունը գործնականում կիրառելուն հավասարազոր ստեղծագործ մի այլընտրա՞նք է:

ՏԵԿ: Դե, ավանդական ժանրերը, իսկ դրանց թվում գիտական հոդվածը, միշտ էլ առանձնացել են խստապահանջության ու բացառիկության իրենց հավակնությամբ: Դրանք տոն են թելադրում (հեղինակավոր, հեռակայական, ամենագետի և այլն), կեցվածք են պարտադրում (որքան «անաչառ», այնքան ավելի լավ), ուղղորոշվածություն են ունենում, որից չես շեղվում, չես ընկրկում, չես խուսանավում: Ժանրի հոգածուների մասին Հաննա Արենդթն է գրում իր «Հասարակություն և մշակույթ» (1960թ.) էսսեում. «[շրջապատված եմ…] ամեն հրատարակչությունում . . . հանդիպող մշակույթ մարսողներով, վերստին գրողներով և փոփոխողներով» (ԱՄՆ-ի մասին է խոսում — ՏԵԿ): Նրանք, գրում է նա, «հաճախ լավ կարդացած և տեղեկացված» են լինում, բայց ծառայում են «մեկ գործառույթի»` «կազմակերպել, տարածել և փոփոխել մշակութային առարկաները՝ դրանք ավելի դուրեկան դարձնելու նրանց համար, ովքեր ուզում են զվարճանալ կամ, որ ավելի վատ է, «կրթվել», այսինքն՝ որքան հնարավոր է էժան ձեռք բերել որևէ տեսակի մշակութային գիտելիք իրենց հասարակական դիրքը բարձրացնելու համար»:[15] Իսկ թե զրույցն այս համագործակցությունը գործնականում կիրառելուն վերաբերող տրամասությունները ստեղծագործ այլընտրանքով հարստացնող օրինակ կարելի է համարել, թե ոչ, կախված է նրանից, թե որտեղ և ինչ համատեքստում կհայտնվի այն: Տեսականորեն՝ այն կարևոր ներուժով է օժտված. այն, ինչպես Ջորջ Ստայներն է ձևակերպում իր գրքում` «Բաբելոնից հետո» («After Babel», 1975թ.), կարող է «ուրիշի»՝ որպես դեռ չփորձված, դեռ չքարտեզված այլության դրսևորման» հանդեպ հավատ ներշնչել:[16] Խոսակցականը ժանրի խառնածին տեսակ է, հետն էլ՝ համեմատելի է կանչ ու պատասխանի (անտիֆոն երգեցողության) ձևի հետ: Այն ի գիր նախապես չի արկանվում, ուստի, երբեք չես կարող իմանալ, թե հարցերը ուր կտանեն քեզ: Զրույցի մեջ միշտ էլ զարմանքի տարր է լինում, ինքնաբուխ հանկարծաստեղծման հնարավորություն: Այս զրույցն էլ օդից առկախ կամրջի է նման. կառուցվում է մեր գնացությանը զուգահեռ ու հեշտորեն էլ կարող է բեկվել: Մեր այս զրույցի ելակետերից մեկը միգուցեև Տլոստանովայի ու իր համահեղինակների տխրահռչակ հոդվածն է, բայց մեր նպատակը նոր, դեռ չճարտարագործված հանգրվանների որոնումն է: Թե անհմուտ գտնվենք կամրջագործներս, այն փուլ կգա, իսկ թե ոչ՝ կամուրջն այդ կերկարենք ու կհասցնենք այլ՝ շատ ավելի նոր եզերքներ, ու դա չենք անի տեղաբնակ հայտնիչների (informants) հաշվին, այլ . . . Ի՞նչ: Կամուրջ գցել ու չշահագործե՞լ: Այդպես հնարավո՞ր է (եթե մտքումդ ունես Շերի Մորագայի ու Գլորիա Անզալդուայի` արմատական գունամաշկ կանանց գրվածքների ֆեմինիստական ժողովածուն՝ «Կամուրջն այս, որ կոչի իմ կռնակ» («This Bridge Called My Back»):

ՆՍ: Ա՛խ, կարդում եմ հարցը, և մարմինս համրադանդաղ տպել է անձկում, մարմինս անձկում է տպել միտումով որոշ: Ես                                                                                                   կանգ եմ առնում                                                       (չէ՛, չեմ հապաղում, ես միտք եմ ածում: Միտումով որոշ): Բնավ դյուրին չէ (ինձ համար գոնե) նյութապես երկնել (մտածումի) միտում-լռության ներկայությունը: Տպում և խորհում եմ Ահմեդի ֆեմինիստական ատաղձից շինված նախագծի մասին, նաև խորհում եմ տառապանքը հանուն արձագանքի ուժգնացման չաստիճանակարգելու կարևորության մասին, ինչը Մորագան ըմբռնել էր ընդերաբար (viscerally): Նա իր մարմնով պիտի անցկացներ: (Տառապանքը չաստիճանավորելու կարևորության) գիտելիքը: Իսկ հնարավո՞ր է: Ձեր հարցին եմ արձագանքում: Կամուրջն ի՞նչ անել այս պարագայում: Հարցն ինձ եմ ուղղում: Քայլք գցե՞լ վրան: Թե՞ մեքենաներ: Սա խիզախու . . . չէ՛. . . ցասմամբ է ինձ ցավահարուուուուուուուուում: Թե՞ երազել ընդմիջով դրա: Ընդմիջով դրա՝ այդ կամրջի, ուզում եմ մտնել պատրապատիր՝ գիտակարգերի, ժամանակի, աշխարհների, իրականությունների գծային բնույթից անդի ձգվող նոր անդաստաններ: Կամուրջը վերաձևում և այն հյուսում եմ թթվածնամազերից-երկաաաաար, որ նյարդ-մկաններ են՝ առաձգական, ճկուն, ընկալունակ՝ խիզախ(ցաս)ումով տոգորուն: Նյարդամկաններ, որ շնչող ու թթվածնող (հատուկ եմ դերբայաբար գործածում) գիտելիքի երգն են երգում ամեն ուղղությամբ, որ երգում ու խառնահյուսվում են այլևայլ՝ ճկուն, առաձգական, ընկալունակ, խիզախ(ցաս)ումով տոգորուն նյարդ-մկանների հետ, որ երգում ու բազում ուրիշ զեղուն ավիշներ են բերում ի ներս, որ տուրք տանք նրանց, հետները նստենք, մեզանով անենք, բայց դարման չանենք: Ես էլ ամեն նյարդ-մկան պիրկ լարած այսպես՝ սաունդքլաուդի ծածկույթի ծիրում իմ երգի համար ճամփա եմ հարթում չորս դին աշխարհի՝ ամենուր, որտեղ գոյություն ունեն թթվածնամազերից սարքված աշխարհներ:

_____

[1] Տե՛ս Nelli Sargsyan-Pittman, “Contributing to the Synergistic Circulation of Knowledge,” in Anthropology News 52 (2011): 11:

[2] Տե՛ս Donna Haraway, “Situated Knowledges: The Science Question in Feminism and the Privilege of Partial Perspective,” in Feminist Studies 14 (1988): 575-599:

[3] Տե՛ս Gloria Anzaldúa, “Entering into the Serpent,” in Borderlands/La Frontera: The New Mestiza (San Francisco: Aunt Lute, 2007), 38: 

[4] Տե՛ս Gilles Deleuze and Félix Guattari, A Thousand Plateaus: Capitalism and Schizophrenia (Minneapolis: University of Minnesota Press, 1987), 21:

[5] Տե՛ս José Esteban Muñoz, Cruising Utopia: The Then and There of Queer Futurity (New York and London: New York University Press, 2009):

[6] Տե՛ս Sara Ahmed, “Happy Objects,” in The Affect Theory Reader. Eds. Melissa Gregg and Gregory J. Seigworth (Durham and London: Duke University Press, 2010): 

[7] Տե՛ս Madina Tlostanova, Suruchi Thapar-Björkert and Redi Koobak, “Border Thinking and Disidentification: Postcolonial and Postsocialist Feminist Dialogues,” in Feminist Theory 17 (2016): 218-219:

[8] Տե՛ս Toni Morrison, Beloved (New York: Vintage, 1987), 225: 

[9] Տե՛ս Sara Ahmed, Living a Feminist Life (Durham and London: Duke University Press, 2017), 14-15:

[10] Տե՛ս Ahmed, Living a Feminist Life, 12: 

[11] Տե՛ս Ahmed, Living a Feminist Life, 15-16: 

[12] Տե՛ս Виктор Шкловский, «Гамбургский счёт» (Издательство писателей в Ленинграде, 1928), 238:  

[13] Տե՛ս Ahmed, Living a Feminist Life, 14: 

[14] Տե՛ս Ahmed, Living a Feminist Life, 16:  

[15] Թրգմ.՝ Լիլիթ Վերդյան: Տե՛ս Արենդթ, Հ., «Մենք՝ փախստականներս», խմբ.՝ Շուշան Ավագյան (Եր.: Հայաստանի ամերիկյան համալսարան, 2016), էջ 219:

[16] Տե՛ս George Steiner, After Babel: Aspects of Language and Translation (Oxford University Press, 1975), 296:

«Տարօրինակելով Երևանը» կոլեկտիվը ակտիվ գործունեություն է ծավալում Երևանում 2007 թվականից: Այն բաց համագործակցության մի ցանց է Երևանը տարօրինակող և որպես փորձառական տարածք օգտագործող տարբեր արվեստագետների, գրողների, մշակութաբանների և ակտիվիստների համար:

Նելլի Սարգսյանը ծնվել է Երևանում: 2013 թվականին Նյու Յորքի պետական համալսարանում (Oլբանիի մասնաճյուղում) պաշտպանել է իր դոկտորական ատենախոսությունը մշակութային և լեզվաբանական մարդաբանության ոլորտում: Նա Մարլբորոյի քոլեջի (Վերմոնտ) դոցենտ է, որտեղ թիմային համադասավանդման սկզբունքով բազմագիտակարգային դասընթացներ է վարում տարբեր գիտաճյուղերի՝ տեսողական և կատարողական արվեստների, կրոնի, քաղաքականության և այլ բնագավառների իր գործընկերների հետ: Նրա հետազոտական հետաքրքրությունների ոլորտներն են՝ ինքնության տրամասությունները (գենդեր, ռասա, սեռականություն, դասակարգ), անդրազգային գենդերաբանությունը, քվիրության տեսությունները, աֆեկտի տեսությունը, ֆեմինիզմները, հասարակական փոփոխությունները, հետխորհրդային հասարակությունների և դրանց սփյուռքի հասարակական շարժումները: Համագործակցելով քաղաքացիական ու բնապահպանական հարցերով զբաղվող հայաստանցի ֆեմինիստ գործընկերոջ հետ՝ հիմա նա աշխատում է հետազոտական մի նախագծի վրա, որի նպատակը մարդկանց՝ կեղեքիչ վարչակարգերի դեմ գործողությունների դրդող շարժառիթները հասկանալն է: Հետազոտության բացահայտումները դրվելու են Հայաստանի ֆեմինիստ ակտիվիստների փորձի փոխանակմանը միտված կրթական ծրագրերի հիմքում:

Բնագիրը տե՛ս այստեղ։

Անգլերենից թարգմանեց Դավիթ Իսաջանյանը։

Աղբյուրը՝ Queering Yerevan Collective and Nelli Sargsyan, "Բացա(հայ)տում in Flight: Singing Tricksters, Imposters, Masqueraders" in ARTMargins (11 February 2017).