մաս (չորս) մաս առաջինից

. . .

Դու նստում ես գրասեղանի առաջ, նայում ձեռքերիդ ու սկսում տպել—մի գիրք, որ դուրս է մնալու բոլոր կարգերից ու կանոններից ու պարզապես իր պարզությամբ ու անկարգությամբ լինելու է արտակարգ:

Բայց բոլորս էլ հետաքրքրվում ենք հանճարների կյանքով ու գրում նրանց կենսագրությունները, գրում ենք այնպես ինչպես որ ուզում ենք տեսնել նրանց, ինչպես որ պատկերացնում ենք, ու ինքներս ստեղծում նրանց` մեր հանճարներին, ինչպես օրինակ Մուրն էր հետաքրքրվում Բայրոնի կյանքով ու գրում նրա կենսագրությունը, այրելով նրա նամակներից շատերը, կամ ինչպես ծանոթ խմբագիրն էր մկրատով կտրատում Չարենցի բնագրերը, ու տպում ենք գրքեր, կառուցում գրադարաններ, հղկում արձաններ ու պաշտում ենք նրանց պաշտելով նաև մեզ ու մեր առավելությունը, որ գիտենք թե ինչ է հանճարը, որ հասկանում ենք տարբերությունը, ու կարողանում ենք այդ տարբերությունն իմաստավորել: Այնուամենայնիվ գիրքն այս չի կամենում, ու չկամենալով չի դառնալու կենսագրություն. այլ նպատակներ ունի: Լավագույն դեպքում այն կձևավորվի որպես թարգմանություն: Կամ միգուցե արդեն ձևավորվում է: Ինքնըստինքյան:

Զանգից հետո, երբ վերադառնում էինք դասարան:

Սակայն 1991-ին շատ ընտրություններ չունեինք. շատերիս բնակարաններում այրվում էին գրքեր ու հնարավոր է, պատահականորեն, առանց իմանալու, որ այրվող գրքերից մեկը լիներ հենց այն ոսկե պատյանով գիրքը, որի կազմը փոփոխվում էր ամեն օր, ու որը կարդալով մեր աչքերի տակ հայտնվում էին մուգ (սև) կիսաշրջաններ, բայց ընկեր Մարտիրոսյանի դասարանում, որտեղ եթե ոչ ծխի քուլաներն էին պարուրում մեր սառած մարմինները, ապա մեր իսկ շունչը, որն արտաշնչելով տեսնում էինք, պարզ, ու գիտակցում որ կենդանի ենք, և եթե նույնիսկ ընտրություններ չկային այդ ժամանակաշրջանում, ապա գոնե կարող էինք մաշել մեր օրագրերը այդ ոսկե պատյանով գիրքը ձեռքից ձեռք փոխանցելով ու փրկելով այն վառարանի ջերմությունից, ինչպես որ այդ օրվանից հարյուր տարի առաջ իռլանդացի հեղինակն էր պաշտպանել իր գիրքը, ընդունելով հասարակության դատավճիռն ու հեռանալով, ինչպես որ հեռանում են անվերադարձ, առանց հետ նայելու, որպես տարագիր: Շեղվում ես նորից, ասում է: Գրի Արաքսից, գրի նրա մասին ու գրի այնպես որ ես էլ հիշեմ ու հիշելով պատկերացնեմ նորից նրա անհոգ կեցվածքը, կիսահեգնական, ասես, երբ իր ցուցահանդեսներին հայտնվում էր ուշացած, երբ բոլորն արդեն այնտեղ էին, խումբ-խումբ հավաքված, բոշա-բանաստեղծները, նիհար դասախոսները, Պապլավոկում հանդիպող երաժիշտները, սպասելով նրա երևան գալուն, իր հերթական (նոր) երկրպագուի հետ թևանցուկ, ասես ձեռքի նոր հովհար գտած, ու թե ինչպես էր հովհարելով բորբոքում կրակը, որն իր հայտնությամբ, իր ներկայությամբ բռնկում էր ողջ սրահը (նախկին երկրպագուներին): Սպասիր, սպասիր,—1990-ականներին գրքերն այվում էին այլ հմտությամբ, վառվում էին տխրաշուք մի այլ լռությամբ, այնպիսի լռություն որն անծանոթ էր մեզ, ու ոմանք ակնկալում էին տեսնել միևնույն կարմրավուն լեզուները, շնչել միևնույն ծուխը որ համբարձվում էր տպված էջերից, զգալ այն նույն ջերմությունը որ տարածվում էր 1966-ի այրվող այգեստաններից: Բայց գրքերը երբեք նույն ձևով չեն այրվում, սպասիր, սպասիր,—այս դեպքում ինչո՞ւ է անհրաժեշտ կրկնությունը, և ի՞նչ է այն բացահայտում:

—_______________________ -ը ճիշտ էր ասում, վեպը թեմա չունի, թեմայազերծված վեպ է: Բայց այ ինչո՞ւ հենց վեպ: Ինչո՞վ բացատրենք դա:

—Բայց . . . բայց . . .

—Ու իհարկե կարևոր է, որ ամենասկզբից գրողը նշում է, թե ինչ է ինքը գրում, ինչ է շարադրում . . .

—Բայց արդյոք արժե կրկնել _________________ -ի կարծիքը: Եվ այն էլ ո՞ր ________________ -ի . . .

—Եվ ինչպես է հանդգնում այդպես ակնհայտորեն իրական դեպքերն ու ծանոթ մարդկանց ու հայտնի մարդկանց կենդանի խոսքերը, մտքերը, որոնք նրանք իրականում, երբեմն նույնիսկ տպված հարցազրույցներում կամ զրույցներում արտահայտում են, այ ինչպես է նա դրանք վերածում վեպի, այ ինչպե՞ս է վիպականացնում ներկան: Եվ ինչո՞ւ . . .

—Բայց . . . տարվում ես ուրիշների կարծիքներով . . . քեզ ամենաշատը ի՞նչն է հուզում:

—Այ ինչպես իմանանք, միգուցե նրա յուրաքանչյուր տողն ու յուրաքանչյուր կերպարն ինչ-որ տեղից վերցված է, նու, այսպես ասած ընդօրինակված . . .

—Քեթի Ակերի պես . . . Նրա գործերի հիմունքով, որտեղ քննարկվում են (կամ ավելի ճիշտ իրականացվում են) գրագողության սկզբունքներն ու նպատակները, օրինակ Ի հիշատակ ինքնությանը գրքում հենց այդ գաղափարն է . . . Լեզվի բեմականացումը . . . Ինքնության դիմակահանդեսը . . .

—Բայց ըստ ____________________________ -ի, ճշմարիտ արվեստագետները նախ և առաջ բարոյական կերպարներ են և կարևոր են նաև հասարակությունը առռռողջ պահելու համար, այո, նրանք հասարակության իսկական բարոյականության հսկիչներն են, իրենց գործերով` իրենք գիտակցում են, թե չեն գիտակցում . . . Ես գրականագետ չեմ, բայց խոսում եմ իբրև մեկը, որը սիրում է հայ գրականություն կարդալ . . .

Հետո դու նստում ես գրասեղանի առաջ, նայում ձեռքերիդ ու շարունակում տպել—մի գիրք, որն արդեն ի սկզբանե արգելված է թարգմանել, որը չի թարգմանվելու ու որի թարգմանությունն արգելք է հանդիսանում բոլոր նրանց համար ովքեր արդեն ի սկզբանե գիտեն թարգմանության կարգն ու կանոնները:

Չէ, ասում է Շմավոնը, ճիշտ չէ: Այդպես չէր—

Արաքսը չէր հայտնվում այդպես, անհոգ: Այդպես ինչպես որ դու ես ներկայացնում: Գրում նրա նկարը: Որովհետև—

Սպասիր: Սպասիր: Սպասիր:

Ու նա չուներ ոչ մի երկրպագու, ու ոչ էլ ցուցահանդեսներին էր գալիս, լավ միգուցե երբեմն հայտնվում էր, գալիս էր, բայց միշտ մենակ ու միշտ—

Սպասիր:

—գինով, արբած ու հայտնվում էր հանկարծակի, մարդկանց արանքներից: Հագին միշտ նույն շորը: Կարճաթև սև շորն ու մի անգամ հիշում եմ բերել էր Լիլյա Բրիկին նվիրված Մայակովսկու նամակներից (պատռած էջեր) ու դրանք բաժանում էր պատկերասրահում անցուդարձողներին:

Մոսկվա, հունվարի կես, 1923

Սիրելի Լիլիկ,

Սրանից հետո, երեկոյան, ինքս ինձ արգելում եմ գրել քեզ, բացահայտել քո հանդեպ իմ զգացմունքները: Միշտ երեկոյան է, որ մի տեսակ ընկճված եմ զգում:

Քո երկտողն ինձ մի փոքր հանգստացրեց—ուզում եմ գրել քեզ հանդարտ ձեռքով:

Գիտեմ, որ անտանելի է տեսքս երբ հանդիպում ենք: Նույնիսկ ինքս ինձ եմ անդուր: Բացի այդ, գիտեմ որ ցավն այս իմ ստեղծածն է: Հասկանում ես, որ ես ոչ մեկին ու ոչ մի բանի պիտանի չեմ այս վիճակում:

Մի անհանգստացիր, սիրելիս: Պատվազուրկ չեմ լինի—

Ու մի բան ևս. մի կարծիր, թե պահանջում եմ որ պատասխանես սիրո իմ հեռագրերին:

Հասկանում եմ, որ գրում ես զգացմունքներս չոտնահարելու (փրկելու) համար: Ես իհարկե հույսեր չեմ կապում և բնականաբար չեմ ակնկալում ոչ մի բան:

Բայց հույսով եմ որ դեռ մնում եմ հարազատ նույնիսկ առանց խոստումների, առանց հնարքների: Երդվում եմ կյանքիդ վրա, որ նույնիսկ եթե խանդում եմ, միևնույն է ուրախ եմ որ լավ ժամանակ ես անցկացնում ուրիշների շրջապատում:

Անհրաժեշտից ավելին նամակներիս համար մի անիծիր:

Համբուրում եմ քեզ և թռչուններին:

Քո Շյեն⎯

⎯___________________-ը նրա գրականությունը գնահատում է, այո, քանի որ այն, ինքն իր հետ երկխոսություն լինելով հանդերձ, մարդկանց համար է ու նվիրված է սիրելի մարդկանց:

⎯Այդ առումով . . .

⎯Ու իհարկե կարևոր է, որ ամենասկզբից նշվում է, թե որն է գրքի դիրքորոշումը, ինչպիսի նպատակաուղղվածություն ունի . . . ուղղված է ինչի դեմ, նու, ուզում եմ ասել . . .

⎯Ընդհակառակը . . .

⎯Բայց ի՞նչ եմ ուզում ասել . . . հասկանում ես: Սովետի ժամանակ մեր գրականությունը արտաքնապես ապրում էր փայլուն ժամանակաշրջան, տասնյակներով լույս տեսնող գրականություն կար, գոյություն ուներ Հայպետհրատը, որ տպում էր աշխարհի լավագույն գրողներին, նու, ոչ բոլորին, իհարկե, և թարգմանված ոչ բնագրից այլ ռուսերեն թարգմանությունից, ուրեմն և ռուսական թարգմանական դպրոցի տեսությամբ, բայց գոնե ինչ-որ չափով թարգմանվում էր արտասահմանյան գրականության ինչ-որ մաս, ու այն էլ հայերենով, լեզուն կենդանանում էր . . .

⎯Այո, բայց արդիական հայերենը, այսօրվա լեզուն թարգմանե՞լ է . . .

⎯Այսի՞նքն . . .

⎯Յուրաքանչյուր սերունդ ինքն իր համար պիտի թարգմանի, նորովի:

⎯Դե Գորկին ու Վեսելովսկին սկսեցին սիստեմատիկ ձևով թարգմանել հայ բանաստեղծներին, նու իսկ Բրյուսովը տասնվեց թվին, գիտես, թարգմանեց ու պրոպագանդում էր մեր միջնադարի դասականներին ու նոր պոեզիան: Ալիս Սթոունն էլ 1896ին Բոստունում հրատարակեց տասնիներորդ դարի բանաստեղծներին՝ Դուրյան, Նալբանդյան, Ալիշան, Պատկանյան, և այլոց, որը վերահրատարակեց 1917ին նոր ու ավելացրած կազմով՝ Սիամանթո, Կուրղինյան, Թումանյան, Վարուժան . . . Տեղի էր ունենում, նու իհարկե որոշ չափով, և որոշ չափով նկատի ունեմ աննշան քանակությամբ, բայց և այնուամենայնիվ գոյություն ուներ ինչ-որ համակարգ, կար փոխանակում, լեզվային, լեզվական, գրական մտքի, գրականության փոխանակում, ու նկատիր` որ այն արտարժույթի, տարադրամի փոխանակում չէր (օրինակ, եթե 2007 թվի Մակմիլանի բառարանը բացես ու նայես, փոխանակում բառի կողքին կտեսնես, բացատրության մասում կտեսնես, այո կտեսնես՝ տարադրամի փոխանակում, արտարժույթի փոխարժեք, ակցիզային հարկ, և այլն), ինչպես որ այսօր են իմաստավորում փոխանակում բառը:

⎯Փաստորեն 1937 թվից ի վեր . . .

⎯Այո, Սովետական Միությունն իր բուն էությամբ դարձել էր աշխարհի մեծագույն բանտը . . . և այդ պայմաններում անշուշտ արվեստը դժվար թե զարգանար, հատկապես գրականությունը . . . Բայց նույնիսկ ժանտախտի ժամանակ մարդիկ կարողանում էին հանճարամիտ մարդիկ, իհարկե, այո նրանք կարողանում էին . . . նու գոնե ինքնասպան լինել հանուն իրենց սկզբունքների, կամ հեռանալ Սիբիր, գրել այլ բաների մասին, ասենք, օրինակ կարնավալիզացիայից, թեկուզ գրական տեսության ձևով . . . Ուրեմն, երբ որ կարդացի նրա գիրքը, ցնցվեցի: Այդ իսկ պատճառով . . . որ սկզբունքային է ու իհարկե գրված Սիբիրից . . . դե, համենայն դեպս . . . համենայն դեպս կարող եմ ասել, որ . . .

⎯Բայց ասում էիր, որ հասանք այն բանին, որ այսօր այնքան գրողներ կան, որոնցից ոչ ոք չի ուզում կարդալ և առավել ևս թարգմանել:

⎯Այստեղ Մատիսի խոսքը պետք է հիշեմ, քանի որ նկարիչ եմ և գրականության վերաբերյալ գրքեր շատ չեմ կարդում, նու, չի հետաքրքրում . . . Ինչևէ, ըստ Մատիսի, երբ նկարչությունը սկսում է շատ մշակվել, զարգանալ, սկսում է թուլանալ, մարդիկ վերադառնում են նախնական գույներին` կապույտին, կարմիրին, դեղինին: Նրա գիրքն էլ ուրեմն վերադառնում է նախնական վիճակին:

Ու բացի այդ, ասում է Լուսինեն, հուշագրությունների դարաշրջանն ավարտվել է. սկսվել է նոր դարաշրջան` քսանմեկերորդը:

Այդ օրը նրա բնակարանում կարդում էինք Ջունա Բարնսի Գիշերվուդ-ը: Ցուրտ էր ու ցրտահարվել էինք ու ես կրկնում էի, մտքումս. ինչ ենք անելու այս անտանելի գիշերով, այս մթության ու մոմի լույսի տակ, երբ նրա սիրտը վեր է ածվում մութ մառանի ու երբ նրա կրծքում բույն է դնում այն սև գիշերային թռչունը որ տարակարծության ագռավների ցեղից է, ինչ եմ անելու երբ այս էջն ավարտվի, ու երբ գլուխս բարձրացնեմ ու նայեմ նրա գեղեցիկ մատներին ու զգամ նրա անկանոն զարկերակը: Ու երբ տեսնեմ նրա կախված գլուխը, թեքված էջի վրա, ասես մի պահ քնի գրկում, հետո նրա մեղմ ձայնը⎯Ինչ եմ անելու Օրեստես երբ հասկանում եմ առանց խոսքերի ու երբ գիտեմ առանց տեսնելու երբ գալիս է գիշերն ու պարուրում ինձ անքնությամբ⎯ու նրա մեղմ ձայնը, որ ասես գալիս էր Միջերկրական ծովի մյուս ափից հանկարծ դիպչում էր մաշկիս ու զուսպ, դանդաղ, էլեկտրական հոսանքի նման ճամփորդում մարմնիս միջով, ու այդ պատճառով վհատության ու խավար սենյակում, ու միայն այդ պատճառով մի կողմ էի դնում Բարնսի գիրքը, օրեր ու օրեր շարունակ, այդ մթության ու ծանր շնչառության ներքո, նրա բնակարանում, որ գտնվում էր Քոչարի վրա:

. . .