ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ

Այս ժողովածուում տեղ գտած տեքստերը, որ Հաննա Արենդթին հետևելով կարելի է անվանել քաղաքական մտքի վարժություններ, նաև թարգմանական վարժություններ են, որոնք արվել են Հայաստանի ամերիկյան համալսարանի թարգմանության պրակտիկայի դասընթացի շրջանակում։ Ի տարբերություն արդի և ժամանակակից թարգմանական փորձին, որտեղ կա միայն մեկ թարգմանիչ, այս տեքստերի վրա աշխատել են երեսունվեց թարգմանիչներ, և նպատակը կարծես թե ավելի շատ եղել է ոչ թե վերջնական արդյունքը, այլ հենց ընթացքը՝ տեքստերը ընտրելու, ընթերցելու, քննարկելու, վերլուծելու, մեկնաբանելու, թարգմանելու ժամանակամիջոցը։ Այլ կերպ ասած՝ նպատակն էր տեքստերը ապրեցնել թարգմանության միջոցով և ստեղծել մի գիտակից համայնք, որը կմտածի Արենդթի հետ միասին նրա բարձրացրած հարցերի շուրջ, և կլայնացնի հարցերի շրջանակը այնքան, որ հարցերը ներառեն նաև մեզ և մեր իրականությունը, կամ այնպես որ մենք ներառենք այդ հարցերը մեր գիտակցության մեջ։ Եթե կարողացել ենք ընթերցողին փոխանցել այս մտածելու ընթացքը (մտածել՝ որպեսզի հասկանալ, ինքդ քեզ համար, այն է՝ մտածել քննադատական ձևով, քաղաքականացնելով ամեն երևույթ, և դրանով իսկ մերժել անտարբերությունը), ուրեմն թարգմանությունը հաջողել է։

Տեքստերը շատ տարբեր են թե՛ ոճային, թե՛ բովանդակային առումով և այս բազմազանության նպատակն է ձայն տալ և լսելի դարձնել Արենդթի յուրահատուկ բազմաձայնությունը, ինչպես նաև բազմալեզվությունը։ Եվ իրոք, թեև Արենդթը գրում էր իր համար նոր լեզվով՝ անգլերենով, այսպես ասած «զանգավածային մշակույթի» լեզվով, որը նրա համար նաև զվարճանքի, մակերեսային, խորությունից զուրկ և սակայն գոյատևման համար անհրաժեշտ լեզու էր, նա մտածում էր գերմաներենով, որը համարում էր իր մայրենի լեզուն, որի կորուստը, ինչպես նկարագրում է «Մենք՝ փախստականներս»-ում, նշանակում էր արձագանքելու բնականության, շարժուձևի պարզության, զգացմունքներն անկեղծորեն արտահայտելու կարողության կորուստ։ Սա նաև այն լեզուն էր, որով արձակվում էին մահվան դատավճիռներ և որով արդարացվում էին այդ դատավճիռներ կայացնողները։ Ինչպես Կարլ Յասպերսին ուղղված 1933 թվականի (այն տարին, երբ նրան ձերբակալեցին և ազատ արձակվելուց անմիջապես հետո նա փախավ Ֆրանսիա) հունվարին ուղարկված նամակում գրում է.

Գերմանիան ինձ համար նշանակում է մայրենի լեզու, փիլիսոփայություն և գրականություն։ Ես կարող եմ և պետք է կանգնեմ այդ ամենի կողքին։ Բայց ես նաև պարտավոր եմ պահել իմ հեռավորությունը. ես չեմ կարող լինել ո՛չ կողմ, ո՛չ էլ դեմ, երբ կարդում եմ Մաքս Վեբերի հրաշալի նախադասությունը, որտեղ նա ասում է, որ Գերմանիան ետ ոտքի կանգնեցնելու համար նա պատրաստ է անգամ դևի հետ դաշինք կնքել։ Ահա այս նախադասությունն է, որն, ըստ իս, բացահայտում է կրիտիկական կետը։[1]

Այն, որ Արենդթը մտածում է գերմաներեն և գրում է (գերմաներենից թարգմանելով) անգլերեն, թարգմանչի համար թե՛ կաշկանդող է և թե՛ ազատագրող, քանի որ նա մակերեսայնորեն առերեսվում է մի լեզվի հետ, որի ետևում գործում է մեկ ուրիշը, [2] այն մեկը, որի համար Արենդթը ևս Ուրիշ էր՝ մի «գիտակից պարիա». կաշկանդող է, քանի որ բուն իմաստը (ոճային և բովանդակային) երբեմն միայն տեղ-տեղ է թափանցում միջնորդ անգլերենի միջով, ազատագրող է, քանի որ միշտ կարելի է խույս տալ միջնորդ լեզվի կաղապարներից և հարաբերվել անտեսանելի լեզվի հետ, այսինքն՝ կուրորեն շոշափելով և զգալով հայտնաբերել այն, ինչ տեսանելի չէ, բայց այնտեղ է՝ բուն իմաստը։ Ընթերցողը ևս սա պետք է մտքում ունենա, քանի որ առնչվելու է տարօրինակ ու հիբրիդային փոխաբերական լեզվի, գուցե անբնական շարահյուսության, անծանոթ համեմատությունների, ոչ-կանոնավոր բառակապակցությունների հետ, և սակայն սա օրինաչափ է, քանի որ սա է մի քանի լեզուներում ապրելու և մտածելու անսահման հնարավորությունը։ Բնագրում գործում են յոթ կոնկրետ տեսանելի լեզուներ՝ անգլերեն, լատիներեն, հունարեն, եբրայերեն, գերմաներեն, ֆրանսերեն, իտալերեն, և մեկ ընդհանուր անտեսանելի լեզու՝ գերմաներեն։ Անգլերեն տեքստերը սկզբնական շրջանում միշտ խմբագրում էին Արենդթի ընկերները՝ ամենից հաճախ ամերիկացի գրողներ Մերի ՄքՔարթին և Րանդլ Ջարելը։

Տեքստերը ընտրելիս՝ թարգմանիչների համար կարևոր է եղել ներառել բացի ընդունված գիտական հոդվածներից նաև այլ ոճերի գրվածքներ, ինչպես օրինակ՝ նամակագրություն, քանի որ հոդվածներ գրելուց բացի, Արենդթը կյանքի ընթացքում անդադար նամակագրվել է այլ մտավորականների հետ, ինչպես օրինակ՝ Էրիք Ֆյոգելինի, Կարլ Յասպերսի, Մերի ՄքՔարթիի, Մարտին Հայդեգերի, և այլոց հետ։ Նամակներում և հրապարակախոսական հոդվածներում Արենդթի ձայնը առավել աշխույժ է, արտահայտիչ, երբեմն հեգնական, և սա շատ բնորոշ է նրա ոճին և ինքնությանը, «որը մարդկանց ստիպում է խոսել մեկ անփոխարինելի անձի միակ ձայնով»։[3] Արենդթը խիստ քննադատվել է իր հենց այս հեգնական ձայնի համար, հատկապես երբ 1961 թվականին «Նյու Յորքեր»-ի համար լուսաբանում էր Ադոլֆ Այխմանի դատավարությունը Երուսաղեմում։ Ըստ Արենդթի՝ «չարիքի բանալությունն» այն է, որ մարդիկ լուրջ են ընդունում Ադոլֆ Այխմանի պես բյուրոկրատների (կամ համազգեստավորների) և այդպիսով՝ նրանց օժտում հեղինակությամբ։ Իսկ «հեղինակության մեծագույն թշնամին արհամարհանքն է, և այն ջախջախելու ամենահաստատ ձևը ծիծաղն է»։[4]

Տեքստերը շարված են ըստ ժամանակագրական կարգի՝ սկսելով Արենդթի «Մենք՝ փախստականներս» հրապարակախոսական հոդվածով, որը նրա անգլերենով գրված առաջին տեքստերից է՝ հրապարակված 1943 թվականին՝ Միացյալ Նահանգներ գաղթելուց երկու տարի անց։ Հոդվածը մեծ արձագանք է ստացել շատ մտավորականների կողմից և ինչ-որ տեղ նաև կողմնորոշել և քաղաքականացրել Ջիորջիո Ագամբենի միտքը, ով 1993 թվականին իր «Մարդու իրավունքներից անդին» էսսեում, հղվելով Արենդթի այս հոդվածին, գրում է.

Այսօր մենք հեշտորեն տարբերակում ենք փախստականներին պետականազուրկ ժողովուրդներից, սակայն այս տարբերակումն անցյալում այդքան պարզ ու դյուրին չի եղել, ինչպես կարող է թվալ առաջին հայացքից, և իրականում այսօր էլ դյուրին չէ։ Սկզբում, շատ փախստականներ, ովքեր տեխնիկապես պետականազուրկ չէին, նախընտրում էին դառնալ այդպիսին, քան վերադառնալ իրենց երկիր։ Մյուս կողմից՝ ռուս, հայ և հունգարացի փախստականներն անհապաղ ապազգայնացվեցին նոր թուրք և սովետական կառավարությունների կողմից։ Կարևոր է նշել, թե ինչպես, Առաջին համաշխարհային պատերազմից ի վեր, շատ եվրոպական պետություններ սկսեցին ընդունել օրենքներ, որոնք թույլ էին տալիս հպատակազրկել և ապազգայնացնել իրենց քաղաքացիներին։ [. . .] Այն մի քանի կանոններից մեկը, որին նացիստները միշտ հավատարմորեն հնազանդվում էին «հարցի վերջնական լուծման» ընթացքում, այն էր, որ հրեաները և գնչուները կարող էին ոչնչացման ճամբարներ ուղարկվել միայն ամբողջովին ապազգայնացվելուց հետո [. . .]։ Երբ նրանց իրավունքներն այլևս քաղաքացու իրավունքներ չեն, այսինքն՝ երբ մարդ արարածներն իսկապես սակրալ են, ինչպես որ հռոմեական իրավունքն էր կիրառում այս եզրը արխայիկ դարաշրջանում՝ դատապարտված մահվան։[5]

Ագամբենը դեռևս իր ուսանողական տարիներից կարդում էր Արենդթ և անգամ 1970 թվականի փետրվարի 21-ին Արենդթին ուղղված իր առաջին նամակում նշում է. «Երիտասարդ գրող և էսսեիստ եմ, ում համար Ձեր գրքերի հայտնաբերումը անցյալ տարի եղել է շատ բեկումնային»։ Եվ սա գուցե ճիշտ է նաև նրանց համար, ովքեր հայտնաբերում են «Մենք՝ փախստականներս» այսօր, երբ կրկին ականատես ենք լինում, թե ինչպես է «եվրոպական ժողովուրդների միությունը փուլ գալիս», երբ և որովհետև այն թույլ է տալիս վտարել ու հալածանքների ենթարկել իր ամենաթույլ անդամներին, այս անգամ՝ պաղեստինցիներին և սիրիացիներին։ Ագամբենի խոսքերով, փախստականը պետք է դիտարկվի այնպես, ինչպես որ է՝ ոչ պակաս, քան սահման-հղացք, որը միաժամանակ թե՛ արմատական ճգնաժամ է բերում ազգ-պետության սկզբունքներին և թե՛ ճանապարհ հարթում կատեգորիաների վերաձևակերպման (նորոգման) համար, ինչն այլևս չի կարող հետաձգվել։[6]

«Էքսպանսիա և իշխանության փիլիսոփայությունը» (1946թ.) և «Գաղափարախոսություն և ահաբեկում»-ը (գրված Ստալինի մահվանից անմիջապես հետո և տպված 1953 թվականի հուլիսին) հետագայում որոշ փոփոխություններով մտան Արենդթի առավել հայտնի՝ «Ամբողջատիրության ակունքները» գրքի մեջ։ Թեև «Ամբողջատիրության ակունքները. Պատասխան»-ը բովանդակային առումով պատկանում է այս երկուսին, սակայն ոճային առումով շատ տարբեր է, քանի որ գրված է որպես նամակ-պատասխան (իր ընկեր և համախոհ քաղաքական փիլիսոփա Էրիք Ֆյոգելինին), և հետևաբար ձայնը շատ ավելի կենդանի է, դիալեկտիկական, և հեգնական երանգները շատ ավելի ընդգծված են, ինչն այն ավելի մոտ է բերում «Մենք՝ փախստականներս»-ի ոճին։ «Կարլ Յասպերս. Աշխարհի քաղաքացի՞» ակնարկը Արենդթի և Յասպերսի համատեղ աշխատանքի և մտքափոխանակության (քառասուներեք տարվա) մտավոր հարաբերությունից հատված է, որտեղ Արենդթը հարցադրում է Յասպերսի աշխարհաքաղաքացիության հղացքի նշանակությունը։ Ակնարկի առաջին տարբերակում (որը տպվել էր Փոլ Շլիփի «Կարլ Յասպերսի փիլիսոփայությունը» ժողովածուում, 1957թ.) հարցականը վերնագրից հանված է և կան մի քանի տարբերություններ, սակայն նախընտրել ենք որպես աղբյուր օգտագործել Արենդթի վերախմբագրած տարբերակը, որը տպվել է իր «Մարդիկ մութ ժամանակներում» (1968թ.) ժողովածուում։ «Ի՞նչ է հեղինակությունը» առաջին անգամ լույս է տեսել 1958 թվականին Կարլ Ֆրիդրիխի «Հեղինակություն» ժողովածուում «Ի՞նչ էր հեղինակությունը» վերտառությամբ, սակայն որպես թարգմանության աղբյուր ընտրել ենք վերախմբագրված տարբերակը, որը տպվել է Արենդթի «Անցյալի ու ապագայի միջև» ժողովածուում (1961թ.)։ 1960 թվականին հրատարակված «Հասարակություն և մշակույթ»-ն ավելի տեղային տեքստ է այն առումով, որ անմիջականորեն անդրադառնում է Միացյալ Նահանգների ժամանակակից իրականությանը, «զվարճանքի արդյունաբերությանը» և զանգվածային մշակույթին. այն կարելի է պատշաճորեն տեղադրել 20-րդ դարի սկզբին ձևավորված զանգվածային մշակույթի մեկնաբանության (Բորիս Արվատով, Վալտեր Բենյամին) և քննադատության (Թեոդոր Ադոռնո) դիսկուրսում։ Ի վերջո, «Պատերազմ և հեղափոխություն»-ը 1963 թվականին հրատարակված «Հեղափոխության մասին» ժողովածուի ներածական գլուխն է, որտեղ Արենդթը դիպուկ ձևով կանխատեսում է, որ ի տարբերություն 20-րդ դարի, որը կերտվել էր պատերազմներով, 21-րդ դարը (նրա համար՝ «կանխատեսելի ապագան») լինելու է հեղափոխությունների դարաշրջան։

[1] Hannah Arendt and Karl Jaspers: Correspondence, 1926-1969, eds. Lottie Kohler and Hans Saner, trans. Robert and Rita Kimber (New York: Harcourt Brace Jovanovich, 1992), 16.
[2] Եվ Արենդթը այդպես էլ նկարագրում է երկու լեզուների տարբերությունը 1964 թվականին Գյունթեր Գաուսին տված իր հայտնի հարցազրույցում. «Ես գերմաներենով անգիր գիտեմ գերմանական պոեզիայի մեծ մասը [Գյոթե, Հայնե, Ռիլկե]. այդ բանաստեղծությունները միշտ այնտեղ են՝ մտքիս ետևում, սա անհնար է մեկ այլ լեզվի դեպքում։ Հետևաբար ես ազատ եմ գերմաներենում և ինձ թույլ եմ տալիս ազատություններ, որ երբեք թույլ չէի տա ինձ անգլերենում»։
[3] Տե՛ս սույն ժողովածուում «Գաղափարախոսություն և ահաբեկում», էջ 82։
[4] Hannah Arendt, “On Violence” in Crises of the Republic (New York: Harcourt, 1972), 144.
[5] Giorgio Agamben, “Beyond Human Rights,” in Means Without End: Notes on Politics, trans. Vincenzo Binetti and Cesare Casarino (Minneapolis: University of Minnesota Press, 2000), 14-26.
[6] Նույն տեղում։