Զապէլ Եսայեան
(Յիշատակներ ուսանողի կեանքէս)
—Սարսափին մէջ գերագոյն եւ հեշտագին հաճոյք մը կայ, կ՚ըսէր բարեկամս ինծի ցուցնելով Ատրուշանին գեղեցիկ գրուածքը
Մասիսի մէջ. կարծես մարդուս բոլոր զգայարանքները մէկէն կ՚արթըննան եւ ինչ մը կայ չգիտեմ անսահմանելի այն տագնապալից եւ զգլխիչ
[արբեցնող, հմայիչ, առինքնող] զգայունութեան մէջ որ րոպէ մը կը տեւէ յաճախ եւ որուն յիշատակը սակայն կը թրթռայ միշտ մեր հոգւոյն մէջ։
Քիչ մը վիճաբանեցանք. գրաւօղ, զգլխիչ, ամէնէն սաստիկը՝ սարսափի զգացումը, այո՛, կ՚ընդունիմ. բայց հաճոյքի ոեւէ երանգ չէի կրնար ընդունիլ անոր մէջ եւ ըսածս բացատրելու համար պատմեցի իրեն ինծի պատահած բան մը որ իմ ուսանողուհիի յիշատակներուս մէջ ամենէն յաճախ մտաբերածս է։
Բարիզ գտնուելուս երկրորդ տարուան սկիզբն էր։ Այն ատեն Պուլվառ Արակօ կը բնակէի, վեցերորդ յարկը պզտիկ սենեակի մը մէջ որ բակի վրայ կը նայէր. այսինքն պզտիկ քառակուսի միջոցի մը վրայ՝ հորի պէս խոր (վեց յարկի բարձրութիւն) այնպես որ գետինը բնաւ չէի տեսներ, եւ ծածկուած պզտիկ պատուհաններով որոնցմէ օրը երկու անգամ գէշ պատրաստուած կերակուրներու նողկանք պատճառող հոտեր դուրս կ՚ելնէին եւ կը ծածանէին անվերջանալի։ Վերը միայն քառակուսի երկինք մը կը տեսնէի, ան ալ յաճախ ծածկուած մօտակայ գործարաններու սև ու վատառողջ ծուխով եւ կամ յուսահատական եւ խոնաւ մշուշով մը. երբ երկինքը բացառաբար կապոյտ տեսնէի, այնպիսի մանկական ուրախութիւնով մը կը լեցուէր հոգիս որ ինծի կը թուէր թէ կատարեալ եւ անխառն երջանկութեան համար կապոյտ եւ լուսաւոր երկինքը կը բաւէ մարդուս։
Երբեմն նաև բակին խորութիւններէն, ճենճով եւ կասկածելի պարարտ մասնիկներով ծեփուած չորս պատերուն մէջէն թափառական երգիչի մը ձայնի ոլորտները կը բարձրանային, այնպէս որ կը ձգէի աշխատութիւնս եւ պատուհանին մօտ կ՚երազէի . . . կ՚ե՜րազէի . . ։ Եթէ
օրկ տը պարպարի մը իր խեղդուկ եւ հեծեծագին երաժշտութիւնը բերէր հոն, չեմ գիտեր ինչո՞ւ անօրինակ տխրութիւնով մը կը համակուէր հոգիս եւ sentimental փափաքներ կ՚ունենայի լալու իմ անարև ու մելամաղձոտ սենեակիս մէջ։
Յուսաբեկութիւններ եւ դառնութիւններ ունեցած էի եւ բոլորովին մինակս էի կրելու համար բոլոր ատոնք եւ որոճալու իմ հոգերուս վրայ այդ ցուրտ ու տխուր սենեակին մէջ որուն պատուհանէն գիշեր ատեն կը կարծէի խոշոր եւ մթին փոսի մը եզերքը գտնուիլ։ Իմ բնակած տունս գործաւորներու ընտանիքներ կը բնակէին մինչև հինգերորդ յարկը. բայց վեցերորդը՝ պզտիկ սենեակներէ կազմուած, բոլորովին գրաւուած էր օտար ուսանողուհիներէ, տխուր եւ խարտեաշ աղջիկներ որ տաժանքով կը բարձրանային վեց յարկը, անարիւն եւ մելամաղձոտ դէմքեր որոնց աչքերուն մէջ սակայն կորովի եւ կամքի լոյսը կը ցոլար հանդարտ եւ անվերջ. իրարու կը ժպտէինք եւ կը բարեւէինք ալ երբեմն, բայց դեռ յարաբերութիւն չունէի իրենցմէ ոչ ոքի հետ։ Գիշերները՝ երբ անոնք իրարու սենեակ կը հաւաքուէին, nostalgique եւ սրտաբեկ մտիկ կ՚ընէի օտար երգերու ելեւէջքը եւ կամ մանտօլինի վտիտ եւ sentimental թրթռացումը, եւ կարելի՞ է հաւատալ, այդ ժամերուն միայն բոլոր կորովս, բոլոր իմ ներսս ամրացած որոշումներս, տոկալու մոլեռանդ կամքս, ձիւնի կտորի մը պէս կը հալէին եւ վհատութեան ցուրտը կըզգայի հոգւոյս մէջ։ Ահ, այդ մանտօլինի չնչին եւ բեկբեկող ձայնը . . . կարծես միշտ իր ջլատող թրթռացումը ականջիս մէջ պիտի մնայ ու պիտի յիշեցնէ ինծի իմ տկարացումներս, իմ յուսահատութիւնս Պուլվառ Արակօի տրտում սենեակին մէջ . . .
Ըսի թէ յուսաբեկութեան եւ դառնութեան մէջ էի այն ատեն, հետեւաբար դիւրին կը հասկցուի երբ ըսեմ թէ իմ ազգակիցներէս մէկը չէր գար դուռս զարնելու եւ կը պատահէր որ օրերով, երբեմն շաբաթներով, իմ լեզուովս բառ մը չարտասանէի։ (Այդ միջոցին էր որ հայերէն մտածելու վարժութիւնս կորսնցուցի)։ Մէկ քանի օտար ծանոթներ ունէի, գրեթէ ամէնքն ալ ուսանող եւ չափազանց զբաղած, այդ միջոցին, քննութիւններով. հետեւաբար առաւել քան երբեք առանձնացած կ՚ապրէի եւ աշխատութեան ժամերէս դուրս կը խորասուզուէի Էտկար Բօի ընթերցանութեան մէջ։ Ատենէ մը ի վեր շատ կը կարդայի Էտկար Բօ եւ Պօտըլէռ որոնք իմ սնարի
[անկողնու գլխակողմ, բարձ] գիրքերս եղած էին եւ քնանալէ առաջ յամրօրէն, բառ առ բառ կ՚արտասանէի
Fleurs du malէն սոնէ մը, իբր թէ կաթիլ կաթիլ գինովցնող եւ խռովիչ ըմպելի մի խմէի, վերջապէ՛ս . . . բոլոր ասոնք կ՚ըսեմ աւելի որոշ յայտնելու համար հոգեկան այն վիճակը որու մէջ կը գտնուէի, երբ առաւօտ մը Օրիորդ Զավացքա—օտար բարեկամուհի մը—չափազանց տժգոյն եւ ահաբեկած, սենեակս մտաւ։
—Ա՜հ, չես գիտեր, չես գիտեր, ի՜նչ տարօրինակ բան է ինծի պատահածը, ա՛լ անկարելի է որ ես այս տունին մէջ մնամ, անկարելի է, սարսափէ եւ վախէ պիտի մեռնիմ գիշեր մը . . .
Շատ մը անկապակից բառեր արտասանեց այսպէս, գրեթէ հեկեկալով, որոնց մէջ միայն որոշ կը հասկնայի «Ահարկու, սարսափելի բան է»։
Օրիորդ Զավացքա երիտասարդ սիրուն աղջիկ մըն էր, գրականութեան ուսանողուհի ինծի պէս, որուն հանդիպած էի Տէչանէլի դասերուն միջոցին։ Շատ խարտեաշ, շատ փափուկ։ Զավացքա կը տառապէր կուրծքի հիւանդութենէ մը եւ իր տարիները համրուած էին։ Ինքն ալ գիտէր ասիկա եւ չէի հասկնար, իրաւամբ չէի հասկնար ինչո՞ւ իր վաղանցիկ երիտասարդութիւնը եկած էր անցնել Բարիզի աղքատ ուսանողներու թաղին մէջ, այնքան զրկանքներով եւ տաժանքով լեցուն կեանքի պայմաններուն տոկալով, որուն խորը պահուած դառն եւ մասնաւոր հաճոյքը բոլորովին անմատչելի ըլլալու էր իր անարի, երազող եւ փափուկ հոգիին։
Արդ, Զավացքա ինծի պատմեց.
—Անցեալ օր, կէս գիշերը անցած, դռանս կը զարնէին. մէկէն արթնցայ եւ գոչեցի «Ո՞վ է ան». պատասխան չկայ. բնականաբար, ըսի իւրովի, երազիս մէջ լսած ըլլալու եմ եւ իրականութեան հետ կը շփոթեմ. արդեն ո՞վ կրնայ ըլլալ այդ ժամուն . . . քիչ մը արթուն մնացի եւ մտիկ ըրի ապահովուելու համար. ձայն չկար, վերստին քնացայ. բավական ատեն անցաւ երբ ընդոստ արթնցայ. դարձեա՛լ դուռը . . . մտիկ ըրի այս անգամ սրտատրոփ. դիմացի Պրօքա հիւանդանոցին զանգակը երեք զարկաւ. ժամը երեքի՜ն . . . պաղ քրտինքով մը ճակատս ողողուեցաւ. դժբախտութեան մը կամ վտանգի մը զգայունութիւնը զիս վերստին գրաւեց . . . բայց նորէն խորհրդածեցի . . . «Մարդ չկայ, ինծի այնպես թուեցաւ» եւ ինքզինքս պիտի համոզէի երբ այս անգամ երեք ուժգին հարուած լսեցի դռանս վրայ . . . շուրջս ամէն կողմ այնքան լուռ էր այդ միջոցին որ ինծի թուեցաւ թէ քաղաքը պարպուած էր ու սիրտս այնքան ուժով կը բաբախէր որ վայրկեան մը կարծեցի թէ անոնց հարուածներն էին որ լսեցի քիչ մը առաջ . . . բայց ո՛չ, շփոթուելու տեղի չկար, երեք հարուածները աւելի ուժգին զարնուեցան դռանս, երբ միևնոյն ատեն մարդու շնչառութիւն կը լսէի, խռպոտ, անորոշ, չարագուշակ շնչառութիւն մը . . . ի՜նչ ընել. սենեակս խոր մթութեան մէջ էր, բայց իմ ընդլայնած աչքերս հետզհետէ կրցան որոշել կարասիներուն գիծերը . . . ու բոլոր այդ միջոցին կը զգայի որ դռանս առաջքը մէկը կար։ Այսպէս մնացի անձկութեան եւ սարսափի մէջ բաւական ատեն, յետոյ շնչառութիւնը հեռացաւ եւ ոտքի համր ձայներ լսեցի իբր թէ մէկը գուլպաներով եւ զգուշութեամբ քալէր գետնի վրայէն. մինչև առաւօտ չկրցայ քնանալ եւ երբ լոյսցաւ բոլորովին . . .
—Պա՜հ, ըսի ընդմիջելով զինքը, տղայական վախ մը ունեցեր ես, Զավացքա՛, թեթեւսոլիկ դրացի մը ըլլալու է ապահովաբար որ քեզի տեսած է եւ ո եւ է գործաւորուհի մը կարծելով ուզած է անգամ մը փորձել . . .
—Ես ալ ճիշդ այդ բանը խորհեցայ, երբ անգամ մը լոյս էր եւ լսեցի որ ամենքը արթնցած են տունին մեջ եւ նոյն իսկ խորհելով գիշերուան պատահածին, տեսայ որ շօշափելի ո եւ է բան չկար, թէ կրնար ինծի այնպէս թուած ըլլալ եւ թէ ծիծաղելի էր նոյն իսկ ուրիշներուն պատմել այսքան անորոշ բան մը. բայց վախը սրտիս մէջ էր եւ հետեւեալ գիշերը դժուարաւ քնացայ։
Պրօքա հիւանդանոցը կէս գիշեր կը զարնէր երբ արթնցայ եւ վստահ եմ՝ առանց ո եւ է պատճառի. բայց բոլոր զգայարանքներս այնպիսի գրգռման մը մէջ էին որ խառն աղաղակներ կարծես կը լսէի եւ աչքիս լուսեղէն ու խուսափուկ ձեւեր կ՚երևային։ Յանկարծ նոյն խուլ եւ կակուղ ոտնաձայնը որ չեմ գիտեր ո՞ր ուղղութենէն կը մօտենար սենեակիս . . . այո՛ . . . ճիշդ նոյն ձայնն էր, տարակոյս չկայ, յետոյ նոյն շնչառութիւնը, անորոշ, չարաշուք . . . կարծես թէ փոսի մը վրայ կախուած մնացած ըլլայի, տարօրինակ զգայնութիւն մը որ երազի մէջ յաճած կ՚ունենանք զիս կ՚անէացնէր, ա՛լ կորսնցուցի ժամանակի տեւողութեան զգացումը ինչպէս ինքնապաշտպանութեան բնազդը, երբ որոշ հարուածներ զիս ցնցեցին։
—Ո՞վ է ան, պոռացի անգիտակցաբար։
—Օրիո՛րդ, կակազեց ձայն մը դռան ետեւէն, քանի մը լուցկի կրնա՞ք տալ, շատ կ՚աղաչեմ, բոլորովին մութն եմ։
—Չունիմ, ըսի յանկարծ չոր ձայնով մը։
—Օրիո՛րդ, ձեր դրացին եմ, եթէ ունիք՝ կը խնդրեմ որ տաք որովհետև մոռցայ առնելու եւ . . .
Ա՛հ . . . դռանս կղպանքին ձայնը, զոր ի զուր դարձուց. նիգը
[սողնակ] դրած էի . . . բայց այդ սրիկան, այդ ոճրագործը (ո՞վ գիտէր թէ ինչ էր) կրնար նիգը բանալ վերջապէս ո եւ է միջոցաւ. մեռելի պէս պաղեցայ անկողնիս մէջ եւ անդամներս ջղաձգուած եւ պինդ պրկուեցան, ուզեցի ելնել հագուիլ, պատուհանը բանալ եւ օգնութիւն կանչել, բայց բան մը չկրցայ ընել, բոլոր այս գաղափարները կ՚անցնէին, կը փախչէին ուղեղիս մէջէն առանց կամքիս վրայ ազդելու։
Ու այսպես մնացի չեմ գիտեր որչա՛փ ատեն, որու միջոցին քանի մը անգամ դուռը բանալու ջանքեր եղան մինչև որ վերջապէս խռպոտ շնչառութիւնը անցաւ գնաց եւ ոտնաձայները կորսուեցան մօտակայ բակի մը մէջ։
Առաւօտուն լուսնալուն պէս իջայ դռնապանին եւ գանգատեցայ։
—Քու դրացիներդ բոլորն ալ պատուաւոր մարդիկներ են, այդպէս բան չկրնար ըլլալ, ըսաւ ինծի։ Այլ սակայն մանրամասնօրէն պատմեցի պատահածը, բացարձակ ճշմարտութիւնը . . . մարդը յամառութեամբ գլուխը կը շարժէր . . .
—Չի կրնար ըլլալ, օրիորդ, ոչ ոք կարող է գալ ձեզի անհանգիստ ընելու։
—Բայց . . .
Կինը վրայ հասաւ. հարկ եղաւ կրկին պատմել, ու այն ատեն սկսան խնդալ, իբր թէ զուարճալի բան մը ըլլար ըսածս։
—Ի՞նչ տարօրինակ աղջիկ . . . քո ականջիդ եկած ըլլալու է, ո՞վ կուզես որ ժամը երեքին գայ ձեզմէ լուցկի ուզէ այս տունին մէջ, ու մի առ մի թուեցին դրացիներս, պարկեշտ մարդիկ՝ ըստ իրենց եւ որոնցմէ ոչ մէկը չէի ճանչնար։
—Լա՛ւ, ըսի իւրովի երբ տունէն դուրս ելայ եւ բաց օդին մէջ գտնուեցայ, կ՚երեւի հիւանդ եմ ջղային զարմանալի տկարութիւններու ենթարկուած, այլ սակայն այնքան որոշ էր ամէն բան, Աստուա՜ծս . . . ուզեցի տոքթորը տեսնել որ զիս կը խնամէ, բայց զինքը չկրցայ գտնալ։ Երէկ գիշեր դժկամութեամբ մտայ սենեակ, բայց բարեբախտաբար օրիորդ Ս . . . եկաւ եւ մինչև կէս գիշեր միասին մնացինք, իրեն բան մը չըսի, բայց երթալէն ետքը նիգը դրի եւ ապահովուեցայ թէ հաստատ է, յետոյ շատ մը րօմ խմեցի որպես զի քունս խորունկ ըլլայ եւ պառկելուս պէս քնացայ։
Նորէ՜ն . . . ա՜հ, կարելի չէր տարակուսիլ, մարդ մը կար դռանս առաջքը, որովհետեւ շատ որոշ լոյսի գիծ մը կը տեսնէի դռանը երկայնքին ճիշդ գոցուած կողմէն որ շատ բարակ բաց մը ունէր, գիտէի. գրեթէ հեւալէն մարդը կ՚աշխատէր դուռը բանալու, անկարելի է չհաւատալ. գործիքներու թեթեւ եւ զգուշաւոր աղմուկը կը լսէի, մանաւանդ խարտոցի կռնչիւնը շատ նրբօրէն՝ բայց շարունակական կերպով . . . յետոյ ահա՜—Զավացքա ճերմկցաւ բոլորովին—դուռը բացուեցաւ, այլեւս լոյս չկար, բայց դուրսի խոնաւ օդը հոսանքի պէս ներս մտաւ եւ շնչառութիւնը, վայրենի կենդանիի խռպոտ հեւքը մօտիկցաւ քայլ առ քայլ, զգուշաւոր եւ յամրօրէն դէպի անկողինս։
Առաւօտուն ինքզինքս գտայ գետինը տարածուած . . . ժամերէ ի վեր մարած էի, բոլոր մարմինս կը ցաւէր եւ անդամներս մեռած մարդու պրկումներ ունէին . . . հազիւ թէ յիշեցի, ահաբեկած կանգնեցայ եւ ալ չեմ գիտեր ինչպէ՛ս հագուեցայ, շտապով, խառն ի խուռն նետելով հագուստներս, սաւաններս . . ։
Դուռս գոց էր սովորականին պէս եւ նիգը դրուած. ինչպէ՞ս կ՚ըլլայ չեմ գիտեր եւ շիտակ հոս եկայ, ալ կը հասկնաս, գիշեր մը չեմ կրնար անցընել հոն, ա՛լ անկարելի է, անկարելի . . ։
Զավացքա՝ չափազանց յուզուած՝ սկսաւ տղու պէս լալ։
Պահ մը մտածկոտ մնացի, դիւրաւ պիտի հաւատայի խեղճ աղջկան խօսքերուն, այնքան ճշմարիտ սարսափ կար իր ամբողջ անձին մէջ, բայց կէտ մը կասկած կը ներշնչէր ինծի։
—Ամէն բան կարգի՞ն էր սենեակին մէջ առաւօտուն, բան մը խառնուա՞ծ էր, դարակները եւ այլն։
—Ո՛չ մէկ բան, ամէն բան իր տեղն էր բացի ինձմէ որ գետինը ինկած էի սաւաններուս հետ։
—Եւ կ՚ըսես որ նիգը դրուած էր ներսէն։
—Բացարձակապէս, դեռ դուռը չբացած դիտեցի եւ շատ զարմացայ։
—Գիտե՞ս, Զավացքա, ըսի իր պաղած ձեռքերը բռնելով, ինծի կը թուի թէ illusion մը ունեցած ես որ կրկնուած է քանի մը գիշեր . . .
—Օհ, չէ՛, չէ՛, պէտք չէ որ տան դռնապանին պէս խօսիս ինծի . . . դուն պէտք էր հասկնայիր զիս . . .
—Լա՛ւ, կուզե՞ս որ այս գիշեր գամ եւ քեզի հետ անցընեմ։
Քիչ մը վարանելէ ետքը՝ Զավացքա ընդունեց առաջարկս։
Իմ քաջութեանս վրայ չէ որ ապաստանած էի բնականաբար, բայց համոզուած էի թէ ջղային տագնապներ էին Զավացքաին ունեցածը. յետոյ վախը մինչև այն ատեն չէր մտած հոգիիս մէջ եւ առիթ չէի ունեցած անոր ճշմարտապէս գրաւող, սպաննող սարսափին ենթարկուելու։
Այլ սակայն բոլոր օրը մտածեցի Զավացքաին պատահածին վրայ եւ թունաւոր խայթոցի մը պէս եթէ իրաւ է՜—գաղափարը զիս ցնցեց քանիցս։
Իրիկունը միասին ճաշեցինք եւ պտոյտ մը ընելէ ետք վերադարձանք իր սենեակը։ Երբ թէյին ջուրը սկսաւ խժալ ալքոլին վրայ, ամէն բան մոռցած կը թուէինք եւ իրարու կը պատմէինք մեր ծննդավայրէն յիշատակներ, անուշ եւ բուրումնաւէտ յիշատակներ, իմս լուսեղէն ու արեւով ոսկեզօծ, եւ իրենները քաղցր ու մեղմ մեղեդիի մը պէս։ Այնչափ հեռու երկիրներէ եւ իրարմէ այնքան օտար, ինչպէս մերձաւոր կը զգայինք այդ վայրկեանին իրարու, քոյրերու պէս, այնքան գուրգուրանք կար փոխադարձաբար մեր խօսքերուն եւ մեր շարժումներուն մէջ։
Խեղճ Զավացքա՛, կը յիշե՞ս երբեմն այն գիշերը թէ՞ արդէն բժիշկներուն գուշակածը կատարուած է եւ քու խարտեաշ ու փափուկ գլուխէդ, քու վճիտ եւ մաքուր աչքերէդ բան մը, բան մը չէ՛ մնացած այլ եւս . . .
Երբ պառկելու ատենը եկաւ, բոլորովին մոռցած էինք մղձաւանջը զոր մասնաւոր շեշտով մը Զավացքա «Մարդը» կը կոչէր եւ սկսանք կատակել նոյն իսկ։
—Հիմակ պիտի պառկինք եւ «մարդուն» պիտի սպասենք։
—«Մարդը» քեզ տեսած ըլլալու է եւ չպիտի գայ այս գիշեր, կը տեսնես . . .
—Շնորհակալ եմ complimentին համար, Զավացքա՛, այդքա՞ն վախնալիք խրտուիլակ մըն եմ որ «մարդը» փախցնե՛մ . . .
—Օ՛հ, օ՛հ, այդ ըսել չուզեցի, սիրելիս։
Յետոյ Զավացքա գրեթէ բռնի կէս սրուակ րօմ խմցնել տուաւ ինծի, որպէսզի քնանամ ու մնացածը ինքը խմեց։
—Ես այնքան գինով եմ, ըսի իրեն, որ չեմ զարմանար եթէ «մարդեր» երեւան աչքիս, նոյնը ըլլալու է քեզի համար։
Այս անգամ իրաւ էի. սենեակը սիկառի ծուխով լեցուած էր եւ երբ հարկ եղաւ մէկ ումպով կէս սրուակ րօմ խմել, կարծեցի թէ ամէն բան շուրջս կը դառնար լուսեղէն պարի մը մէջ։
Զավացքաին անկողնին դիմացը պառկեցայ, երկար թիկնաթոռի մը վրայ, եւ դեռ խօսակցեցանք լոյսը մարելէ ետքը։ Եւ որովհետև կը համոզէի Զավացքան որ գրգռիչ ըմպելիքներէ զգուշանայ, կ՚ըսէր ինծի համոզելով.
—Րօմը, կը տեսնա՞ս, անվնաս ըմպելի է, եւ ի՞նչ օգնական աղքատ ուսանողներու եթէ րօմը չըլլար՝ այսքան չէի՛ դիմանար, իրաւ ո՛ր . . .
Յետոյ խորունկ եւ ծանր քուն մը արտևանունքներս գոցեց . . .
Յանկարծ արթնցայ եւ նստեցայ անկողնիս մէջ . . .
—Ի՞նչ կայ, պիտի ըսէի՝ երբ զգացի որ լեզուս ծանրացաւ բերնիս մէջ եւ ինկայ անշշուկ բարձիս վրայ. Զավացքա հանդարտ կը քնանար. ինչո՞ւ արթնցայ, ի՞նչ կայ, մտածեցի իւրովի. սենեակը խոր մթութեան մեջ էր եւ աչքերս բացած կոյրի պէս ի զուր կը դարձնէի ամէն կողմ, երբ դռանը ուղղութեամբ երկայն լուսեղէն գիծ մը նշմարեցի, նախ դեդեւուն, յետոյ որոշ. ու խարտոցի կռինչը լսեցի նուրբ, բայց յամառ երկաթի կտորի մը վրայ . . .
Մէկէն գաղափարը թէ Զավացքաին պատմածը իրականութիւն էր, այնպիսի անօրինակ եւ անսահմանելի անձկութիւնով մը լեցուց զիս որ կարծեցի թէ տաքութեան գերագոյն աստիճանի մը մէջ պիտի անէանայի եւ որուն անմիջապէս յաջորդեց սակայն պաղ եւ սարսռացուցիչ քրտինք մը ողնաշարիս վրայ։
Իրաւի, քաղաքը լուռ էր, իբր թէ ամայի ըլլար. հեռուէն միայն երբեմն սայլի մը թաւալումը կ՚որոտար չարագուշակ։ Ու մեր դռանը մօտ «մարդը», այս անգամ իրական, ահարկու, իր խարտոցը կը քսէր երկաթին վրայ. Զավացքա միշտ կը քնանար իմ ներկայութենէս ապահով ու չէի համարձակեր շարժում մը ընել զինքը արթնցնելու, զինքը մասնակից ընելու իմ սարսափիս որ հետզհետէ կ՚աւելնար եւ կը յիմարցնէր զիս։
Կամաց կամաց դուռը սկսաւ ճռնչել, այո՛, որոշակի, եւ «մարդուն» շնչառութիւնը՝ թաւ եւ խռպոտ, զուգընթաց կը լսուէր մետաղի ձայնին հետ։
Յետոյ խարտոցը դադրեցաւ. աչքերս ընդլայնած սևեռեցի դուռին, լոյսի գիծը դեդեւեց եւ մարեցաւ. այն ատեն ա՛հ կարելի՞ է երբեք արտայայտել այն գերագոյն սարսափը որ կարծես արիւնս սառեցուց—այն ատեն կ՚ըսեմ, դուռը բացուեցաւ եւ սենեակին մութին մէջ աւելի սև սիլուէթ մը կանգնեցաւ որ յամրօրէն կը յառաջանար. խոնաւ եւ ցուրտ օդի հոսանք մը կը մտնէր կիսաբաց դռնէն եւ ճակատիս վրայ կը սառեցնէր քրտինքը. անշարժ մեռելի պէս աչքերս սեւեռեցի սեւ սիլուէթին, բայց անիկա անշշուկ կը յառաջանար, անորոշ եւ անձեւ կոյտի մը պէս, որ մարդկային բան մը չունէր բնաւ, եթէ իր հարբուխոտ եւ սոսկալի շնչառութիւնը չըլլար որուն գաղջութիւնը իսկ կարծես կը զգայի իմ այնքան սառած դէմքիս վրայ։
Հոգեվարքի պէս բան մըն էր ասիկա, որովհետեւ կը զգայի որ սարսափէս պիտի մեռնէի, եւ եթէ սրտիս բաբախումները չըլլային այնքան ուժգին որ կը թնդային գրեթէ իմ ահաբեկած էութեանս մէջ, բոլորովին պիտի կարծէի թէ ա՛լ ամեն բան լմնցած է, լմնցա՛ծ . . .
«Մարդը» կը մօտիկնար ու քանի վայրկեանները կ՚անցնէին՝ աւելի սաստիկ անձկութիւն մը կ՚ընդլայնէր աչքերս մինչեւ որ կարծեցի թէ տեսնելու անպայման կամքով աչքերս կը փայլատակէին եւ թէ «մարդը» կրնար աչքերուս լոյսը տեսնել. այն ատեն գոցեցի զանոնք եւ գաղջ արտեւանունքներուս ներքեւ զգացի որ բիբերս ալ սառած էին . . ։ Քանի՞ րոպէ, քանի՞ ժամ տեւեց այս ամէնը, չեմ յիշեր բայց երբ աչքերս բացի՝ տմոյն եւ տխուր արշալույսը իր մշուշոտ գորշութիւնը կուտար իրերուն. ու սենեակին մէջ «մարդը» չկար. Զավացքա կը քնանար միշտ. քիչ մը ետքը սանդուղին վրայ ոտնաձայներ զիս բոլորովին ապահովցուցին, ուզեցի ելնել, բայց չկրցայ, եւ ուժաթափ, յոգնած գլուխս դրի բարձին։
Երբ Զավացքա արթնցաւ, ուզեց կատակել։
—Չըսի՞ որ «մարդը» այս գիշեր . . .
Բայց ինծի դառնալով ելաւ մէկէն եւ հարցուց անձկութեամբ.
—Ի՞նչ կայ, ի՞նչ ունիս, ինչո՞ւ այդքան տժգոյն ես, ըսէ՛ . . .
Հայելիի կտորի մը մէջ ինքզինքս տեսայ ուրուականի մը պէս ճերմակ. ակռաներս իրար կը զարնուէին եւ աչքերուս տակ սեւ լայն ծիրեր կային . . .
—Զավացքա, պէտք չէ՛ այս տունը մնաս, ինչ որ ըսիր իրաւ է . . .
Անկէց ետքը Զավացքա ամիսներով հիւանդանոց մը մնալ ստիպուեցաւ, ջղային տագնապներ ունէր եւ յաճախակի illusionներ։ «Մարդը» քանիցս եկած էր իր տագնապներուն մէջ։ Ես ալ երկար ատեն տառապեցայ եւ ճշմարիտը՝ մինչեւ հիմա չեմ գիտեր թէ «մարդը» իրակա՞ն էր, թէ պարզապէս Զավացքաի մղձաւանջներուն թելադրութեան ներքեւ գտնուած էի։
___
«Մասիս», մարտ 26, 1905թ., 68-73։
